Elif Şafak "Araf" - Obczyzna jako czyściec

Elif Şafak

Araf

Tytuł oryginału: The Saint of Incipient Insanities 

Tłumaczenie: Jerzy Kozłowski

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron: 416

Chociaż statystyczna ludzka jednostka to istota dbająca przede wszystkim o interes własny i swoich najbliższych, to zdarzają się okoliczności, które powodują iż pomiędzy obcymi sobie ludźmi zawiązuje się całkiem trwała nić porozumienia. Taką sytuacją, za sprawą której osoby bliżej sobie nieznane odczuwają dość silną solidarność jest wspólnie doświadczana emigracja. Zatopienie się w środowisku innej kultury błyskawicznie uświadamia nam, że wspólne braki – słaba znajomość języka czy wrażenie wyalienowania – okazują się niebagatelnymi podwalinami, na których zbudować można mocne relacje. Bardzo umiejętnie pokazuje to Elif Şafak (ur. 1971), turecka pisarka, felietonistka, nauczycielka akademicka i działaczka feministyczna, autorka powieści Araf.

Bohaterowie książki to grupa młodych ludzi, którzy w różnych okolicznościach i z najróżniejszych zakątków świata, trafiają do domu z pokojami do wynajęcia w Bostonie. Pochodzący z Turcji Ömer to doktorant nauk politycznych, który burzliwe lata edukacji przeplatające się z polityczną działalnością pragnąłby ukoronować tytułem naukowym na renomowanym Massachusetts Institute of Technology, w czym przeszkadzają mu niechęć do urządzeń odmierzających czas oraz słabość do płci przeciwnej. Abed, papla i gaduła, doktorant tej samej uczelni, to Marokańczyk specjalizujący się w biotechnologii, a przy tym przykładny muzułmanin, stroniący od alkoholu (w przeciwieństwie do swojego tureckiego przyjaciela). Do grona współlokatorów zalicza się też Hiszpan Piyu, student stomatologii, osoba w równie wielkim stopniu miłująca ład i porządek, co lękająca się wszelkich ostrych narzędzi, właściciel łakomego i głuchego psa o imieniu Arroz. Wokół tego męskiego towarzystwa orbitują żeńskie pierwiastki – Alegre to Amerykanka, będąca przedstawicielką piątego pokolenia Meksykanów, którzy zdecydowali się opuścić rodowitą ziemię. Dziewczyna, która od najmłodszych lat otaczana jest opresyjną miłością ze stroną ciotek, będącą formą rekompensaty za wczesne sieroctwo, przejawia bulimiczne skłonności. Z kolei Sarpanitu, obecnie używająca imienia Gail, to amerykańska Żydówka, która ma za sobą depresyjne epizody, ale i spektakularną metamorfozę. Wszyscy z tej gromady miotają się między młodością a dorosłością, usiłując zdefiniować swoją kształtującą się osobowość w kontekście własnej przeszłości i pochodzenia. Cały zaś skomplikowany proces odbywa się w USA, państwie powszechnie uchodzącym za najlepsze możliwe miejsce do realizacji swoich wielkich planów i marzeń (w duchu kultu american dream).

Utwór Elif Şafak porusza szereg zagadnień istotnych dla współczesnego świata coraz bardziej przypominającego globalną wioskę. Na pierwszym planie znalazły się kwestie dotyczące codzienności ludzi, którzy decydują się podjąć egzystencję na obczyźnie. Turecka pisarka z wprawą zdradzającą niemałą eksperiencję kreśli przekonujący portret osób, które zostają wyrzucone z biegu dotychczasowego życia i ciśnięte w zupełnie odmienną rzeczywistość. Autorka uzmysławia nam, że migracja to nie tylko samotność, wrażenie niedopasowania czy wyalienowanie, które z biegiem czasu można zredukować bądź przezwyciężyć. Şafak podkreśla, że pozostawienie za sobą ojczyzny to również w metaforycznym sensie porzucenie części samego siebie – to odcięcie się od rozdziałów naszych wspomnień, nierozerwalnie wiążących się z określoną grupą ludzi czy miejscami, do których tracimy dostęp. Ciekawym symbolem tego wyrzeczenia się cząstki własnego ja są znaki diakrytyczne, z których w ramach kompromisu rezygnuje Ömer przemianowując się na Omara, tak by (…) lepiej połączyć się z nowym otoczeniem (…) [1] (Gdy imiona dostosowują się do obcego kraju, coś zawsze ginie – a to kropka, a to litera, a to znowu jakiś akcent. (…) Głównym wymogiem zamieszkania w obcym kraju jest udziwnienie czegoś najbardziej do tej pory własnego – swojego imienia [2]).

Problematyka migracji nierozerwalnie łączy się z tożsamością, i przyznać należy, że i w tej materii Şafak radzi sobie bardzo sprawnie. Turczynka w różnorodny sposób, bo poprzez ukazanie losu kilku protagonistów, przedstawia momentami bardzo jałową walkę o to, by pozostać sobą i być traktowanym przede wszystkim jako istota ludzka, nie zaś jako reprezentant danej społeczności, narodu czy grupy etnicznej, na których spogląda się przez pryzmat uprzedzeń, stereotypów, uproszczeń i uogólnień (Będąc cudzoziemcem, nie można już być skromnym sobą. Jesteś swoim narodem, swoim miejscem urodzenia. Jesteś wszystkim, tylko nie sobą [3]). Tym samym autorka sygnalizuje, jak wiele tracimy, gdy zaczynamy kogoś postrzegać głównie jako Araba, Żyda, Turka, Hiszpana czy Polaka – z pola naszego widzenia znika charakter, mentalność czy indywidualność, zamiast których pojawia się rozrastająca się obcość, mogąca wzbudzić w nas lęk, poczucie zagrożenia i nieufność.

Książkę, szczególnie z racji przybliżenia młodości Sarpanitu, można rozpatrywać też na płaszczyźnie stricte psychologicznej, w której motywem przewodnim pozostaje konieczność przywdziewania masek w kontaktach z innymi ludźmi. Poprzez kłopoty z chorobliwą nieśmiałością, z jakimi boryka się Sarpanitu, Şafak interesująco zaznacza, że obecnie nieustannie wymaga się od nas zajmowania stanowisk, wyrażania swojego zdania, głoszenia opinii, ustosunkowywania się do podsuwanych tez, nawet gdy dane zagadnienie nieszczególnie nas interesuje. Jednocześnie, gdy zdecydujemy się przystąpić do gry, tak jak się tego od nas oczekuje, nierzadko skazujemy się na zaszufladkowanie poprzez bycie kimś o ustalonym światopoglądzie, kogo działania, decyzje i ruchy można racjonalnie wytłumaczyć, a więc i w pewnym stopniu przewidzieć. Niedostosowanie się do tych reguł grozi wykluczeniem i ostracyzmem. W przypadku Sarpanitu odruchową reakcję obronną na te żądania staje się potrzeba udawania i wcielania się w kolejne role (Ale za każdym razem gdy zanurzam łyżkę w zupie alfabetowej, mam nadzieję wyłowić z niej nowe litery, by przearanżować swoje imię, a jednocześnie przearanżować swój los. Marzę o tym, aby „nie być więcej i nawet imię własne odrzucić jak połamaną zabawkę” [4]).

Godna uwagi jest także ta warstwa dzieła, która odnosi się do języka – turecka pisarka mocno skupia się na systemie znaków i dźwięków, za pomocą których możliwe jest porozumiewanie się z bliźnimi, prezentując przy okazji jak pełną sprzeczności i przeciwieństw istotą jest człowiek. Z jednej bowiem strony uważamy, że pełne zrozumienie drugiego nie jest możliwe, ponieważ mamy problem zarówno z formułowaniem własnych myśli i odczuć, jaki i z prawidłowym odczytywaniem emocji innych ludzi, w rezultacie czego w międzyludzkich relacjach zawsze pozostaje choćby odrobina niedopowiedzenia i niewiedzy. Z drugiej zaś, dysponując całym tym niedoskonałym aparatem jesteśmy zdolni do współegzystencji czy nawiązywania kontaktów, nawet gdy nasze słownictwo nie jest zbyt bogate (Wśród osób prowadzących rozmowę w języku obcym słowa rozwijają tajemniczą zdolność przemawiania poprzez ciszę, istnienia w swej nieobecności [5]). Tym samym Şafak zdaje się twierdzić, że fundamentem efektywnej komunikacji jest umiejętność deszyfrowania uczuć, jakie kryją się za poszczególnymi wyrazami.

Książka z uwagi na grono intrygujących postaci, ale i dzięki trzecioosobowemu narratorowi skłonnemu do dygresji i dykteryjek, jest też kopalnią ciekawostek. Şafak serwuje szereg czytelniczych smaczków, począwszy od spostrzeżeń poświęconych szeroko pojętej translacji (Każdy tłumacz jest bowiem, bez względu na to, czy podejmuje się drobnego czy gigantycznego zadania, wspólnikiem w pewnego rodzaju złodziejstwie [6]), poprzez przemyślenia dotyczące natury czasu, małżeństw z różnych kręgów kulturowych (Tak się jakoś dzieje, że małżeństwo dwóch osób z różnych światów wzbudza w ludziach strach przed tragedią, pierwotną trwogę, niemal religijną, jak gdyby – nawet jeśli para żyje w idealnej zgodzie – co noc, gdy każde oddzielnie zapada w głęboki sen, ich bogowie do świtu toczyli ze sobą bój [7]) czy różnicy pomiędzy chęcią czynienia dobra a czynieniem dobra, a na obserwacjach z zakresu bulimii skończywszy. Sama końcówka książki to z kolei niesamowita podróż po Stambule, w którym piękno i szpetota harmonijne nie ze sobą współtrwają.

Efektem finalnym tych wszystkich klocków, którymi z wprawą i gracją żongluje Elif Şafak jest bardzo dobra powieść, będąca złożonym studium mentalnych aspektów życia na obczyźnie. Za sprawą pióra Turczynki migracja jawi się jako kompleksowy proces, którego podmiot – człowiek bytujący z dala od ojczystej ziemi – ulega ciągłym, a przy tym wielowarstwowym przemianom.

---

[1] Elif Şafak, Araf, przeł. Jerzy Kozłowski, Wydawnictwo Znak, Kraków 2017, s. 10

[2] Tamże, s. 10

[3] Tamże, s. 135

[4] Tamże, s. 72

[5] Tamże, s. 16

[6] Tamże, s. 220

[7] Tamże, s. 325

P.S. Araf to druga książka Elif Şafak, jaka zagościła na łamach naszego bloga. O Uczniu architekta bardzo interesująco pisał wcześniej Adrew.