Siri Hustvedt "Świat w płomieniach" - Obierając cebulę masek

Świat w płomieniach

Siri Hustvedt

Tytuł oryginału: The Blazing World

Tłumaczenie: Jerzy Kozłowski

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa 

Liczba stron: 398

 

 

 

Łacińskie słowo fictio oznacza tworzenie, kształtowanie ale też zmyślenie. W tym kontekście, fikcja literacka jest powoływaniem do istnienia tworów, które rodzą się w wyobraźni autora bądź autorki. Materią do ich powstania mogą być rzeczy, ludzie czy zdarzenia związane z bezpośrednią rzeczywistością demiurga, ale ciągle mamy do czynienia z niezależnym bytem, który nie stanowi wiernego odwzorowania użytych elementów składowych, natomiast funkcjonuje według własnych zasad, niekoniecznie widocznych na pierwszy rzut oka. O tym jak pomysłowy i niebanalny może być obraz świata przedstawionego przekonują nas kolei pisarze i pisarki, a całkiem dobrym przykładem jest napisana w 2014 roku powieść Świat w płomieniach, pióra amerykańskiej poetki, krytyk sztuki i prozatorki, Siri Hustvedt (ur. w 1955).

Utwór już od pierwszych stron przywodzi na myśl literaturę uprawianą przez Vladimira Nabokova (w szczególności takie tytułu jak Blady ogień oraz Dar), czyli mistrza słownych gierek specjalizującego się w wodzeniu czytelnika za nos. Książka Hustvedt to wielopoziomowa fikcja, której poszczególne warstwy zachodzą na siebie składając się na wspaniałe dzieło, będące świadectwem kreatywności i niezwykłego warsztatu pisarskiego. Powieść utrzymana jest w formie obszernego opracowania naukowego poświęconego osobie i dorobkowi Harriet Harry Burden, kontrowersyjnej artystce, której twórczość – za życia lekceważona, wręcz wzgardzona i odrzucona – doceniona zostaje dopiero pośmiertnie. Będąc przeświadczona, że (…) podświadome wyobrażenia o płci, rasie i sławie wpływają na rozumienie danego dzieła sztuki przez odbiorców [1] oraz, że to właśnie z racji bycia kobietą jej płody nie spotkały się z należną atencją, Burden przeprowadza eksperyment, mający potwierdzić stawiane przez nią tezy. Kobieta (…) zaangażowała kolejno trzech mężczyzn, podstawiając ich jako autorów swoich prac. Trzy wystawy indywidualne w trzech nowojorskich galeriach, przypisywane Antonowi Tishowi (1998), Phineasowi Q. Eldridge’owi (2002) i artyście posługującemu się pseudonimem Rune (2003), w rzeczywistości stworzyła Burden [2]. Na ślad zagadkowej rzeźbiarki i autorki instalacji trafia I.V. Hess, profesor estetyki, którego projekt Burden (…) z miejsca zafascynował swoją ambicją, lecz także filozoficzną złożonością i wyrafinowaniem [3]. Uczony uznaje za wskazane, (…) by z różnorodnego materiału pozostawionego przez Burden skonstruować swoistą historię [4], oddając tym samym hołd niekonwencjonalnej personie. W takich właśnie okolicznościach napisany zostaje Świat w płomieniach, książka I.V. Hessa będąca intrygującą biografią Harriet Burden.

Na utwór Hustvedt (czy może I.V. Hessa), będący prawdziwym konglomerat i popisem eklektyzmu, składają się fragmenty dzienników prowadzonych przez Burden (ich treścią są zarówno wspomnienia, refleksje i dywagacje jak i (…) notatki o przeczytanych lekturach, bardzo licznych i zahaczających o wiele różnych dziedzin: literaturę, lingwistykę, historię, psychologię i neuronaukę [5]), artykuły naukowe traktujące o fenomenie prac Harry bądź fałszywych autorów (Tisha, Eldridge’a i Rune’a), wycinki recenzji oraz rozmowy ze znajomymi i krewnymi artystki. Tym samym odbiorca poznaje główną bohaterkę na kilku płaszczyznach, począwszy od życia prywatnego, poprzez postrzeganie na forum publicznym, a na autoanalizie skończywszy. Fascynujący jest fakt, że w zasadzie trudno jest mówić o spójnym portrecie – Burden okazuje się postacią na tyle nieszablonową, że w zależności od tego, z jakiej perspektywy ją oglądamy, wizerunek faluje i przybiera najróżniejsze kształty, zresztą zgodnie ze słowami samej protagonistki, która zauważa: Wszyscy jesteśmy zwierciadlanym odbiciem i echem siebie nawzajem [6].

I tak Harry jawi się jako osoba (…) ekscentryczna, paranoiczna, zapalczywa, histeryczna, a nawet agresywna [7], z zacięciem do artystycznego auto-sabotażu. Nie brak też porównań do napastliwej i zaczepnej feministki, która stara się uzmysłowić wszystkim, że świat sztuki to uniwersum zdominowane przez zadufanych w sobie, kiepsko wykształconych i próżnych samców (W tej branży liczą się głównie mężczyźni. A gdy zauważa się kobiety, często jest to jedynie próba naprawienia tego, co przeoczono w przeszłości. Co interesujące, wiele kobiet – nie wszystkie – doczekały się sławy, gdy przestały już odgrywać rolę obiektu pożądania seksualnego [8]). Ale ze wspomnień bliskich wyłania się także oblicze piekielnie inteligentnej kobiety, pełnej empatii, a jednocześnie trawionej przez poczucie krzywdy i niesprawiedliwości, która przez lata musiała godzić się na wegetację w cieniu męża, uznanego marszanda, poświęcając się obowiązkom domowym i wychowaniu dzieci. Tłamszenie artystycznych aspiracji przerywa dopiero śmierć małżonka, która jest zarówno aktem wyzwolenia jak i przyczyną ogromnego żalu, wrażenia pustki i osamotnienia.

Sylwetka Harriet Burden oraz jej dorobek zostają również wdzięcznie wykorzystane do zbadania skomplikowanej dynamiki samej percepcji. Siri Hustvedt, momentami w sposób bardziej, a niekiedy mniej bezpośredni pyta o mechanizmy, które kierują odbiorem płynących z otoczenia bodźców i zamianą ich na emocje, odczucia. Amerykanka sygnalizuje, że sam proces postrzegania i rejestrowania impulsów ze świata zewnętrznego może być zakłócany przez nasze nastawienie i związane z tym wyobrażenia i przypuszczenia (Dlaczego ludzie widzą to, co widzą? Muszą istnieć jakieś konwencje. Oczekiwania. W przeciwnym razie nie widzielibyśmy niczego; wszystko ginęłoby w chaosie. Typy, kategorie, kategorie, koncepty [9]). Ponadto podkreślona zostaje niejednoznaczność i tendencje do zmian obserwowanego obiektu (mogącego ulegać transformacjom już z racji samego aktu obserwacji) – stąd właśnie wynika (…) sens naprawdę uważnego przyglądania się wszystkiemu, bo po pewnym czasie to, co się widzi, wcale nie jest tym, co chwilę przedtem wydawało nam się, że widzimy [10]. To oddziaływanie obiekt-obserwator rozważane jest w odniesieniu do szeroko rozumianej sztuki (Czym jest gust? Czy powstało kiedykolwiek dzieło sztuki nieobciążone oczekiwaniami i uprzedzeniami oglądającego, czytającego lub słuchającego, choćby najbardziej wykształconego i wyrafinowanego? [11]), reguł według których pracuje człowiecza pamięć (Sceny z przeszłości, oglądane z perspektywy dnia dzisiejszego, ulegają bezustannym przeobrażeniom i modyfikacjom, i tyle, i zmiany te zachodzą bez naszej świadomości [12]) jak i międzyludzkich interakcji. Hustvedt ogromną wagę przywiązuje do motywu masek i luster, które stanowią prawdziwą obsesję Harriet Burden. Zgon męża pozwala uzmysłowić sobie w jak dużym stopniu dotychczasowa egzystencja sprowadzała się do tkwienia w pętach schematów i ról, wynikających z płci, seksualności, pozycji społecznej, pochodzenia, etc., a jednocześnie stanowi impuls do tego, by spróbować wykorzystać do własnych celów owe etykiety i konwenanse. Co ciekawe, działalność Harriet Burden pokazuje, że nie można bezkarnie grać, kłamać, udawać, że każde podszywanie się pod kogoś, kim się nie jest, zawiązuje nić interakcji pomiędzy naszą osobowością a ową wykreowaną tożsamością.

Wszystkie zastosowane przez Hustvedt puzzle – zabawa formą, plątanie się w następnych poziomach fikcji (świetna jest choćby analogia: Anton, Phineas i Rune jako twórcy prac Harry Burden oraz profesor I.V. Hess jako autor książki napisanej przecież przez Siri Hustvedt), zahaczanie o szereg zagadnień z pogranicza sztuki, techniki, nauki społecznych, filozofii czy literatury (bardzo przyjemne jest choćby nawiązanie do utworów i samej osoby Philipa K. Dicka) – umożliwiają zbudowanie powieści, którą czyta się z prawdziwą przyjemnością, ale i odrobiną intelektualnego wysiłku. Zagłębiając się w odmęty wykreowanego przez Amerykankę świata przyświecają nam słowa: Obierasz cebulę masek, warstwa po warstwie, posuwając się coraz dalej w głąb książki [13]. A gdzieś pod całym tym ciężarem (ang. burden to właśnie ciężar, brzemię) otrzymujemy portret kobiety, usiłującej dokonać aktu zemsty na pogardzanej części męskiego świata sztuki, stosując jednak te same narzędzia, które wzbudzają w niej złość, tj. przedmiotowe traktowanie płci przeciwnej. Zdecydowanie polecam – Świat w płomieniach to jedna z lepszych książek przeczytanych przeze mnie w 2018 roku.

---

[1] Siri Hustvedt, Świat w płomieniach, przeł. Jerzy Kozłowski, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2017, s. 6

[2] Tamże, s. 5

[3] Tamże, s. 6

[4] Tamże, s. 12

[5] Tamże, s. 9

[6] Tamże, s. 121

[7] Tamże, s. 14

[8] Tamże, s. 81

[9] Tamże, s. 70

[10] Tamże, s. 102

[11] Tamże, s. 120

[12] Tamże, s. 265

[13] Tamże, s. 227