"Siedmiu szaleńców" Roberto Arlt - W poszukiwaniu korzeni wielkich mistrzów

Siedmiu szaleńców

Roberto Arlt

Tytuł oryginału: Los siete locos

Tłumaczenie: Rajmund Kalicki

Wydawnictwo: PIW

Seria: Współczesna Proza Światowa

Liczba stron: 240

 

 

 

Literatura to cudowna sieć naczyń połączonych. Wynika to prostego z faktu, że dla wielu pisarzy fundamentalnym zajęciem, oprócz pisania rzecz jasna, jest lektura dzieł innych artystów. Stąd dany warsztat literacki formuje się poprzez swoistą dyfuzję – przenikanie zalążków idei, elementów techniki czy cząstek kluczowych zagadnień. Fascynująca jest sama możliwość śledzenia wpływu jednego z autorów na płody innego – występująca delikatna siateczka powiązań, pępowina myśli znakomicie uzmysławiają jak ważną rolę może odgrywać mentor czy idol, na którym stara się wzorować początkujący twórca. Niedawno za sprawą powieści Siedmiu szaleńców, miałem sposobność poznać prozę Roberto Arlta, który odcisnął piętno na dziełach takich mistrzów jak Ernesto Sábato czy Julio Cortázar.

Roberto Arlt (1900 – 1942) to argentyński pisarz, nowelista, dziennikarz oraz autor sztuk teatralnych, który na świat przyszedł w rodzinie emigrantów. Jego ojciec pochodził z Niemiec, natomiast matka z Triestu. Familia żyła dość skromnie, ich egzystencja nie opływała w luksusy, ale Arlt nie zamierzał skorzystać z szansy na wyrwanie się z nędzy jaką dawała edukacja. Bardzo szybko, bo już w trzeciej klasie porzucił on szkołę, stawiając na naukę życia, jaką zapewniały ulice Buenos Aires. Arlt imał się wielu różnych zajęć – pracował jako sprzedawca, robotnik portowy i budowlany, mechanik, robotnik w cegielni, co stanowiło znakomitą okazję, by poznać najbiedniejsze dzielnice stolicy Argentyny. Na literackie wody Arlt wypłynął dzięki wsparciu Ricardo Güiraldesa, argentyńskiego nowelisty i poety – w wieku dwudziestu lat opublikował swój debiut Diario de un morfinómano (Dziennik morfinisty). W 1929 roku ukazała się jedna z najgłośniejszych powieści Arlta Siedmiu szaleńców. Jest to jedyne dzieło, z którym polski czytelnik może zapoznać się w ojczystym języku – zostało ono wydane przez niezastąpiony PIW w ramach serii Współczesna Proza Światowa.

Głównym bohaterem utworu jest Remo Erdosain, człowiek, marzyciel i niespełniony wynalazca, którego plecy przygina ku ziemi ciężar nieszczęścia, jakim napiętnowany jest jego żywot, przepełniony nudą, zniechęceniem oraz udręką. Z racji doświadczanych niepowodzeń, Remo coraz bardziej przypomina ludzką skorupę obficie pooraną zmarszczkami rozgoryczenia, poruszaną wyłącznie automatyką przyzwyczajeń. Rutyna dnia codziennego, który ogranicza się do walki o przetrwanie, o w miarę godziwy byt, jest przytłaczająca – zamyka ona w klatce bezradności oraz zalewa poczuciem goryczy i zgorzknienia. Remedium na męcząca egzystencję okazuje się poczucie bezkarności i życie ponad stan, możliwe za sprawą sukcesywnie defraudowanych pieniędzy. Remo Erdosain, dotychczas szeregowy pracownik zatrudniony w charakterze inkasenta, w chwili, gdy został przyłapany na przywłaszczeniu gotówki należącej do firmy, zdążył wyłudzić od swojego pracodawcy 600 pesos i 7 centavos. W momencie rozpoczęcia akcji cały szwindel wychodzi na światło dzienne, a Erdosain zostaje postawiony pod ścianą, chociaż nie jest jeszcze definitywnie zgubiony – dostaje on czas do następnego popołudnia, by zwrócić brakującą w kasie kwotę. W ten sposób rozpoczyna się niezwykła, utrzymana w tonacji sennych majaków wędrówka po mieście, nurzanie się w jego najbrudniejszych i najmroczniejszych trzewiach. Przychodzi czas, by odnaleźć szaleńców, którzy pożyczając niezbędną kwotę pozwolą chociaż na chwilę wybrnąć z tarapatów. Ale metropolia taka jak stolica Argentyny skrywa w sobie znacznie więcej.

Razem z protagonistą odkrywamy ubogą codzienność Buenos Aires, snując się po dzielnicach nędzy, wstępując do tanich barów, obskurnych burdeli czy zaniedbanych ludzkich siedzib. Trafiamy do środowiska brzydkich prostytutek, czujnych alfonsów, bezwzględnych sutenerów, znudzonych szoferów, naganiaczy, niewykwalifikowanych robotników oraz kolorowych emigrantów. Słońce gości tu często, ale jego promienie są zimne, bowiem bezwzględnie obnażają brud i biedę, które wyzierają zza każdego rogu – w tym przypadku światło, a więc symbol objawienia, świętości staje się karykaturą epifanii, bowiem uświadamia nam jak mizerna może stać się ludzka egzystencja i nie jest to bynajmniej dobra nowina.

Głosicielem smutnej prawdy na temat życia ludzkiego jest Remo Erdosain. Tak jak prorocy czekali na nadejście swego mesjasza, tak Erdosain łudzi się, że jego dotychczasowy byt, który śmiało można przyrównać do wegetacji, ulegnie diametralnej przemianie za sprawą jakiegoś tajemniczego wydarzenia. Owa niezwykłość, ziszczenie się pragnienia, by dzień jutrzejszy nie był wyłącznie przedłużeniem dzisiejszego, ale czymś odmiennym i nieprzewidywalnym, mogłaby uratować Erdosaina przed katastrofą nużącej codzienności. Ale ponieważ nie zapowiada się, by w życiu Remo ziścił się jakikolwiek cud, bohater oddaje się marzeniom, w których jego osoba oraz prowadzony przez niego żywot doświadczają pożądanej metamorfozy. Z tego względu powieść to także podróż po rojeniach i majakach zdesperowanego umysłu Erdosaina, który sny o dostatku, uśmiechu fortuny i urodzaju przeplata masochistycznymi wizjami upodlenia, poniżenia i stoczenia się na samo dno społecznej kloaki.

Mocnym punktem powieści jest z pewnością galeria interesujących postaci, które zostają szczegółowo zaprezentowane. Uwagę przykuwa aptekarz Ergueta, niedawny wielki grzesznik, który nawróciwszy się oddaje się studiom nad Biblią. Z wewnętrznego przymusu żeni się on z nierządnicą, a wkrótce zaczyna uprawiać hazard, twierdząc, że Jezus wyjawił mu sekrety rulety. Równie interesująco przedstawia się Smutny Alfons, czyli Haffner. Na pierwszy rzut oka jest to wstrętna i odrażająca ludzka kreatura, odczuwająca bezbrzeżną pogardę w stosunku do kobiet, na które potrafi spoglądać jedynie przez pryzmat potencjalnych zysków, jakie mogłyby uzyskać, gdyby zdecydowały się sprzedawać swoje ciało. Ale jednocześnie ciężko zaprzeczyć, że ów człowiek ma gest, potrafi być zarówno hojny jak i pomocny, szczególnie jeśli chodzi o rozkręcenie działalności tajnej, wywrotowej organizacji, dążącej do ustalenia nowego, mocno krwawego i bezwzględnego ładu i porządku, której głównym źródłem dochodu miałaby być sieć burdeli. Takie właśnie szaleńcze wizje w swoim niepoślednim umyśle snuje Astrolog, protoplasta południowoamerykańskich dyktatorów, rewolucjonista pragnący wywołać chaos, absolutny zamęt, które zmiotłyby ze stołka panującą władzę oraz ustrój. Do kompletu (razem z bohaterem będzie dopiero 5 wariatów, ale resztę doliczycie sobie sami, kiedy już zdecydujecie się na lekturę tego dzieła) można dorzucić jeszcze kuzyna żony Erdosaina, Gregoria Barsuta, który niczym pijawka wczepił się w życie biednego Remo (jakby ten nie dość miał już problemów na swojej głowie), naprzykrzając się samą swoją obecnością oraz męcząc streszczeniami swoich niezwykłych snów, gdzie prym wiodą jednookie ryby czy córa znajomej spirytystki.

Całą kompozycję wybornie uzupełnia plastycznie odmalowany klimat wielkiego miasta Buenos Aires, które stanowi niezwykłą mieszankę ras i kultur, kocioł plugastwa oraz zepsucia. Błotniste ulice, nad którymi leniwie unosi się brudna mgła, obskurne spelunki razem z ich klientelą o bandyckich gębach czy tanie pensjonaty, w których koczują całe gromady wykolejeńców składają się na bezkształtną, kipiącą masę, którą Astrolog zamierza ujarzmić i okrutnie wykorzystać, faszerując ją kłamstwem, manipulacją, mirażem i ułudą.

Wisienką na torcie są koncepcje oraz refleksje poszczególnych bohaterów. Wydaje mi się, że w świetle naszej polskiej rzeczywistości, na szczególną uwagę zasługuje Major, jeden z potencjalnych współpracowników Astrologa, który o ówczesnej kaście politycznej wypowiada się w następujący sposób: (…) żeby zostać deputowanym, trzeba mieć staż w okłamywaniu, zacząć jako pomagier w wyborach, paktować i kumać się z najróżniejszymi kreaturami, krótko mówiąc, żyć na marginesie prawa i prawdy. Rozgoryczenie demokratycznym systemem rządów jest aż nadto widoczne i to ono leżeć u podstaw podjęcia współpracy z człowiekiem pokroju Astrologa. Tym bardziej, że pokładów złości w fałszywym Majorze jest naprawdę sporo – W naszej izbie posłów i senatorów zasiadają ludzie oskarżeni o lichwę i morderstwa, bandyci zaprzedani zagranicznym firmom, tak oczywiste nieuki, że parlamentaryzm zakrawa tu na jawną komedię, rzucając cień na cały kraj. (…) Nie przesadzę, kiedy powiem, że walka partii politycznych w naszej ojczyźnie nie jest niczym innym jak kłótnią handlarzy, z których każdy chce sprzedać kraj za najlepszą cenę. To zabawne (a może przerażające?), ale gdyby przytoczyć sam cytat, nie poznawszy uprzednio jego źródła, z pewnością ciężko byłoby zgadnąć, który z demokratycznych krajów znalazł się w ogniu tak surowej krytyki.

Równie bezwzględnie została potraktowana nasza ludzka natura, która charakteryzuje się grzesznością oraz ułomnością. Bohaterowie utworu sukcesywnie wyrządzają sobie zło, ranią się wzajemnie w mniej lub bardziej wyrafinowany sposób, ich czynami kieruje zawiść, ale na próżno próbują wzbudzić w sobie wyrzuty sumienia, na które nie mogą się zdobyć. Przesłanie płynące z powieści wydaje się dość oczywiste – tytułowymi szaleńcami jesteśmy my wszyscy, którzy ulegamy podszeptom egoistycznego instynktu, a gmach prywatnego szczęścia wznosimy na krzywdzie innych, poprzez gwałty, morderstwa, oszustwa, kanty, zdrady, bierność, przyzwolenie na zło, prezentując w pełnej krasie wszelkie okrucieństwa, do jakich zdolna jest posunąć się istota dumnie zwana człowiekiem.

Arlt odsłania przed czytelnikiem najmroczniejsze strony ludzkiej osobowości, odkrywając to, co zazwyczaj znajduje się w głębi, poniżej naszej świadomości i naszych myśli, to co pieczołowicie ukrywamy przed otoczeniem oraz przed samym sobą. Argentyński literat w sposób dość brutalny oraz mocno cyniczny wyciąga jednak te wszystkie brudy na światło dzienne, prezentując je w pełnej krasie, ukazując pełny rozmiar ludzkiej brzydoty. Całość utrzymana jest w stylu, który niepokoi czytelnika, i którego echa zdają się pobrzmiewać w twórczości Ernesto Sábato – wydaje się, że Astrolog to idealny bohater do zasiedlenia tajemniczego świata cieni i tuneli, jaki wykreowany został w utworach Tunel, O bohaterach i grobach czy Abaddón - anioł zagłady. Oprócz podobnego klimatu dzieła łączy także zbliżona forma – zarówno Abaddón jak i Siedmiu szaleńców podzielone są na krótkie rozdziały, z których każdy oznaczony jest tytułem. Jednak w powieści Sábato poszczególne części cechują się większą niezależnością – niektóre fragmenty to wręcz autonomiczne organizmy, które spokojnie mogłyby egzystować samodzielnie. Z tego względu fabuła jest zdecydowanie mniej płynna niż u Arlta – kolejne rozdziały nie zawsze cechują się ciągłością, następny z nich nie zawsze jest kontynuacją poprzedniego. Nie mniej jednak można odnieść wrażenie, że to właśnie Arlt wskazał temat ludzkiej psychiki i jej ciemnych meandrów jako zagadnienie, które warto eksploatować, a Sábato znakomicie je rozwinął i pogłębił wydając na świat dzieło, będące zapisem niepokojów i obsesji.

Wasz Ambrose