Philip Roth "Wzburzenie" - W klatce pamięci

 

Wzburzenie

Philip Roth

Tytuł oryginału: Indignation

Tłumaczenie: Jolanta Kozak

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 200

Młodość to wyjątkowy etap w życiu każdego człowieka. Ciekawość otaczającego świata oraz chęć poznania go powoli zaczynają ustępować miejsca pragnieniu, by go zmieniać, ulepszać, poprawiać. W oczy rzuca się najmniejsza niesprawiedliwość, uwierająca jest świadomość, że nie wszyscy otrzymują to, na co w pełni zasługują, nie do pojęcia jest fakt, że zbrodnia nie może doczekać się należnej jej kary. Młody człowiek, który nie zderzył się jeszcze z brutalną obojętnością świata, który nie został przeciśnięty przez jego śmierdzące trzewia, chlupoczące od oszustw, niegodziwości oraz niespełnionych obietnic, w pełni ufa własnym siłom, żyjąc w przekonaniu, że są one wystarczające, by skorygować wszelkie niedociągnięcia ułomnej rzeczywistości. Egzystencja sprowadza się do wiernej służby swoim najświętszym ideałom. Kiedy jednak ludzki materiał, stanowiący główny budulec tego świata, okazuje się wyjątkowo mało elastyczny oraz równie mało podatny na zmiany, w sercu młodego człowieka, tak jak w przypadku bohatera powieści Philipa Rotha zatytułowanej Wzburzenie, powoli wzbiera się gniew – zaczyna on odczuwać wszechogarniające wzburzenie.

Philip Roth to urodzony w 1933 roku amerykański pisarz o żydowskich korzeniach. W literackim światku jego nazwisko jest stosunkowo dobrze znane – autor niemal co roku pojawia się w zaszczytnym gronie kandydatów do literackiej Nagrody Nobla. Tyle, że podobnie jak w przypadku Milana Kundery, Umberto Eco, Harukiego Murakamiego, Margaret Atwood, Amosa Oza, Cor­maca McCar­thy’ego czy choćby naszego Adama Zagajewskiego, członkowie Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauk‎ nie są skłonni docenić talentu Rotha na tyle, by uhonorować go tym zaszczytnym wyróżnieniem. Amerykański literat może za to pochwalić się całym szeregiem innych odznaczeń, wśród których warto wspomnieć o PEN/Faulkner Award, PEN/Nabokov Award, National Book Award, Nagrodzie Franza Kafi, Nagrodzie im. Karela Čapka oraz Nagrodzie Pulitzera. Imponująca kolekcja, której z pewnością godnym zwieńczeniem byłby literacki Nobel.

Bohaterem rozgrywającej się w Ameryce lat 50. powieści Wzburzenie, a równocześnie jej pierwszoosobowym narratorem jest 19-letni Marcus Messner. Przyszedł on na świat w średnio sytuowanej rodzinie żydowskiej, jego ojciec jest koszernym rzeźnikiem. Młody Messner spędza swoje dzieciństwo w rodzinnym mieście Rotha, w niewielkim miasteczku Newark w stanie New Jersey. To pierwszy przedstawiciel swojego rodu, który ma ambicje, by zdobyć wyższe wykształcenie. Szanuje on pracę wykonywaną przez ojca oraz stryjków, ale jego marzeniem jest zawód prawnika. Wydaje się, że nic nie stoi na przeszkodzie, by Marcus zrealizował swoje zamierzenia – to młody, ale rozsądny człowiek, charakteryzujący się ponadprzeciętną ambicją, silnym poczuciem obowiązku. Jeśli dodać do tego sumienność, pracowitość oraz odpowiedzialność naprawdę trudno jest zrozumieć ojca Marcusa, który obok rozpierającej go dumy z racji sukcesów syna, zaczyna także odczuwać paranoiczny strach o swoją pociechę. To zabawne, bowiem permanentny lęk o życie Marcusa rodzi się w momencie, kiedy młodzieniec z wolna wydostaje się spod opiekuńczych skrzydeł rodziny, pragnąc rozpocząć życie na własny rachunek. W takich okolicznościach bezustanne pytania kierowane pod adresem młodzieńca, przywodzące na myśl śledztwo mające ustalić sprawcę okrutnych zbrodni (co? kiedy? gdzie? z kim? dlaczego?) stają się miarką, przelewającą czarę goryczy – Marcus postanawia podjąć studia w prowincjonalnym college'u Winesburg w Ohio, oddalonym o kilkaset mil od rodzinnego Newark.

Utwór stanowi świetne studium trudnej relacji, jaka łączy ojca z synem. Z jednej strony ze wspomnień Marcusa wyłania się idylliczna wizja doskonale rozumiejącego się mężczyzny oraz chłopca, w którą niczym klin zaczyna wbijać się brutalna rzeczywistość świata teraźniejszego. Przewrażliwiony rodzic, który nie jest w stanie zaakceptować faktu, że dzieci dojrzewają, wyrywając się spod klosza, chociaż nigdy nie będą w pełni przygotowane na pułapki, jakie czyhają na nie w dorosłym życiu, z wolna otacza swojego syna nieustanną kuratelą, zamieniając jego egzystencję w koszmar zwierzyny wiecznie trzymanej w klatce troski oraz nadopiekuńczości. Zatem to ojciec, na skutek swojej maniakalnej i wynaturzonej miłości, przeradzającej się w chorobliwy lęk o każdy najmniejszy krok syna, staje bodźcem do całkowitego zerwania więzów z rodziną.

Będąc jednak obiektywnym, należy uczciwie przyznać, że niepokój głowy rodziny Messnerów nie jest bezpodstawny. Ojciec, nałogowy palacz papierosów, coraz częściej męczony jest przez chroniczny kaszel, boleśnie uświadamiający jak słabą i kruchą istotą jest człowiek, zdany na swoją wrażliwą, materialną powłokę. O trudach ludzkiej egzystencji zdaje się przypominać także bezlitosna ekonomia – po II wojnie światowej coraz częściej i gęściej zaczynają wyrastać supermarkety. Co prawda nie sprzedają one koszernego mięsa, ale widmo znacznie niższej ceny stanowi skuteczny wabik, pozwalający zapomnieć klientom zarówno o tradycji jak i religijnych nakazach. Wreszcie lata 50. XX wieku to okres trwania wojny koreańskiej (1950 – 1953) – konfliktu, w którym życie straciło kilkaset tysięcy żołnierzy amerykańskich.

To właśnie walki prowadzone na Półwyspie Koreańskim stanowią tło Wzburzenia. Marcus Messner rozpoczyna naukę w Winesburg z pełną świadomością, że każde potknięcie, które wiązałoby się z relegacją z uczelni jest równoznaczne z wysłaniem go na front koreański. Warto przy tym zauważyć, że podejście Marcusa do wojny nie jest ani trochę naiwne – po doświadczeniach konfliktu rozpętanego przez Hitlera, w którym zginęli dwa kuzyni młodego Messnera, walka zbrojna w oczach Marcusa to niezachwiana pewność rychłego zgonu. Główny bohater na bieżąco śledzi relacje i doniesienia z odległej Azji, ze smutkiem i obawą konstatując, że każdy kolejny dzień trwania sporu zwiększa prawdopodobieństwo, że weźmie on udział w walkach. Zaskakująco trzeźwe spojrzenie na temat, który często prezentowany jest w mitologiczno-martyrologicznej otoczce, niczym mgła przysłaniającej sedno problemu, skutecznie uniemożliwiając dokonania klarownej oceny kwestii pt. czy warto oddawać swoje jedyne życie za idee, za które nie jest gotów umrzeć prowodyr całego zamieszania?

Powieść to także znakomity portret amerykańskiego społeczeństwa lat 50. XX wieku. Ciche i spokojne miasteczka, rodzinne, pokoleniowe interesy, baseball niespiesznie przetaczają się przez świat kreowany przez Rotha. Ogromnie zajmujący jest także obraz środkowoamerykańskiego college’u Winesburg, będącego ostoją purytanizmu. Obowiązkowa wizyta na nabożeństwie w kaplicy w każdą środę, bursy męskie oraz żeńskie ze ściśle kontrolowaną listą gości, dobrze uprzytamniają jak mocno zmieniły się zapatrywania na sprawy religii oraz seksu w społeczeństwach zachodnich. Autor ciekawie nakreślił ciasny gorset konwencji, który oplatał młodych ludzi, doskwierając szczególnie tym, którzy mimo wszechobecnych zakazów pragnęli poznać piekielne rozkosze płynące z bezpośrednich kontaktów z płcią przeciwną.

Bezsprzecznie jednak najbardziej interesującym punktem powieści pozostaje Marcus oraz jego postępowanie, na podstawie którego czytelnik może przekonać się, że wybory często pozornie błahe i nieistotne mogą mieć kolosalny wpływ na całą człowieczą egzystencję. Główny bohater to perfekcjonista, który zawsze ściga jakiś cel i konsekwentnie dąży do jego realizacji. Nie koncentruje się przy tym na przyjemnościach płynących z podejmowanych działań, nie zastanawia się wyłącznie nad potencjalnymi korzyściami – kiedy już postanawia, żeby się czymś zająć, po prostu skupia się na tym, by robić to jak najlepiej. Z tego też powodu Marcus jest krystalicznie uczciwy, przede wszystkim wobec samego siebie – nie znosi on kłamstwa, oszustwa, wybiegów. Jego jedynym słabością wydaje się niechęć wobec bezpośredniej konfrontacji – najczęściej stosowanym środkiem przy wszelkiego rodzaju konfliktach, sporach czy problemach jest ucieczka. Marcus ucieka od prześladującego go ojca, od współlokatorów skutecznie utrudniających edukację, od widma koreańskiej wojny.

Przez pryzmat całego utworu główny bohater kojarzy mi się z postacią Żyda Wiecznego Tułacza, który ośmielił się znieważyć Chrystusa, niosącego ciężkie brzemię krzyża w drodze na Golgotę, za co został skazany na wieczną tułaczkę po świecie. Według jednej z legend to człowiek, który nie mógł doczekać się końca własnego żywota, ponieważ zgubił śmierć. Stąd nieustanne błąkanie się, brodzenie przez rzeczywistość, na którą składa się wyłącznie kontemplacja, rozpamiętywanie przeszłości oraz oczekiwanie na ponowne przyjście Jezusa, oznaczające koniec męczarni. Nad Marcusem, którego śmiało można określić mianem wojującego ateisty, również zdaje się ciążyć klątwa, wszechwładne fatum, które zabawia się losem Messnera, za nic mając sobie fakt, że młody Żyd uważa się za racjonalistę, samodzielnie decydującego o kształcie swojej egzystencji. Cytowane ustępy z Dlaczego nie jestem chrześcijaninem, autorstwa angielskiego filozofia i matematyka Bertranda Russella są niczym słowa modlitwy, zaklęcia rzucane na wiatr, które jednak nie mogę odmienić rzeczywistości. Ba, nie są one w stanie zmienić postawy nawet dziekana Caudwella, symbolizującego skostniałą kadrę naukową, który ponad studiowanie dzieł filozofów, burzących ustalony porządek rzeczy przekłada grę w baseball oraz cotygodniowe wizyty w kaplicy. Tryumf religii oraz kultu zdrowego ciała nad rozumem!

Krótko reasumując, spotkanie z Philipem Rothem odrobinę mnie zaskoczyło. Nie oczekiwałem od autora aż takiej obfitości znakomitej prozy, jaką zostałem uraczony. Pisarz ogromnie zaimponował mi swoim literackim warsztatem oraz talentem, dzięki którym z wprawą godną wybitnie uzdolnionego krawca połączył ze sobą Bildungsroman, powieść obyczajową oraz filozoficzny traktat. Interesująca historia, opowiedziana z perspektywy oryginalnego bohatera, kojarzącego się odrobinę z postaciami Nabokova, została zgrabnie opleciona amerykańskimi realiami lat 50. XX wieku. Całość utrzymana jest w interesującym stylu, a żywy język oraz jego plastyczność sprawiają, że zanurzając się w świat dzieciństwa Marcusa, z łatwością wyobrażamy sobie krew, tłuszcz, skrawki wnętrzności, ostrzałki do noży oraz mechaniczne krajalnice, gdzie nozdrza świdruje uporczywy zapach śmierci. Na uwagę zasługuje także obrazoburcze, ale intrygujące spojrzenie na religię, której sednem, wedle narratora, jest lęk – przed tajemnicą, przed śmiercią, przed potępieniem; lęk, który jest ojcem okrucieństwa.