Wzburzone wody codzienności

Niespokojne morze

Edward Bochnak

Wydawnictwo: Firma Fotograficzno-Poligraficzna AGNI

Liczba stron: 295

 

Starość to zmierzch naszej ludzkiej egzystencji. Na ogół kojarzona jest ona jako okres mało przyjemny. Człowiek, po przeżytych trudach, przepracowanych godzinach, otrzymuje wreszcie zasłużony czas wolny, którym może dysponować do woli. Ironia przewrotnego losu polega jednak na tym, że najczęściej brakuje już sił, energii, witalności, by spożytkować go w pełni tak, jak to sobie wymarzyliśmy jeszcze kilka lat wcześniej. Postępujący rozkład komórek, choroby związane z wiekiem, czy wcale nierzadkie zmęczenie i znużenie ludzką egzystencją, która napiętnowana jest gęsto cierpieniem oraz niepowodzeniem odbierają zapał do twórczej działalności, czy urzeczywistniania zamierzonych planów. Być może z tego powodu w naszym kraju nie brakuje ludzi zgorzkniałych, rozczarowanych oraz zwyczajnie smutnych, którzy ostatnie dnie pędzą w milczącej złości, wegetując na granicy społecznej świadomości. Oczywiście kreślony przeze mnie obraz jest na wskroś pesymistyczny i na szczęście nie dotyczy wszystkich. Najlepszym przykładem na to, że starość może stanowić etap naszego żywota, w którym zaczynamy realizować swoje pasje jest historia mojego dziadka wujecznego (brata mojej babci), Edwarda Bochnaka. Przez długie lata służył on jako marynarz, błąkając się po niezliczonej ilości portów, rozsianych po całym globie. Karierę na morzu przerwała mu ciężka choroba, z którą zmaga się do dzisiaj. Ale nie dość, że nie poddał się dysfunkcjom swojego organizmu, to odniósł ogromny sukces, spełniając swoje marzenia o tym, by zostać pisarzem. Na swoim literackim koncie Edward Bochnak posiada już dwie wydane powieści. Dzisiaj chciałbym przedstawić wam jego najnowsze dzieło, utwór zatytułowany Niespokojne morze, który podobnie jak debiut, W szponach Orientu, znalazł się w szerokim gronie nominowanych do Nagrody Literackiej Europy Środkowej „Angelus”.

Niespokojne morze to zgodnie z tytułem powieść o ludziach, którzy swój żywot w mniejszym bądź większym stopniu związali z bezmiarem wód. Główną bohaterką utworu jest Magda, żona kapitana statku. To elegancka oraz wciąż atrakcyjna czterdziestoletnia kobieta, która tęsknotę za mężem koi w odpowiedzialnej pracy w morskiej spedycji. Na co dzień jest to osoba ułożona, dystyngowana oraz pewna siebie, w dodatku profesjonalistka w każdym calu, która w wybranym przez siebie zawodzie regularnie święci tryumfy, ciesząc się opinią uznanej specjalistki. Tyle że, jak przekonamy się w trakcie lektury, silna osobowość to tylko jedno z oblicz Magdy, które pomaga jej maskować ból, wywołany długimi i częstymi rozłąkami z ukochanym. Wraz z kolejnymi kartami powieści wyłania się obraz kobiety pozostawionej samej sobie, borykającej się z bieżącymi kłopotami w szarzyźnie codzienności. Na jej barkach spoczywa obowiązek troski o ciepło domowego ogniska, ale bezustanna samotność zaczyna przekraczać jej wytrzymałość. Ciągłym pożegnaniom przed kolejnym rejsem towarzyszy w dodatku silny stres, związany z obawą o życie małżonka. Nie jest to przy tym jedyna sprzeczność, którą nosi w sobie Magda.

Portret silnej i niezależnej kobiety doskonale radzącej sobie w wymagającej pracy, śmiało rozwijającej własną karierę mocno koliduje z wizerunkiem męczennicy, której szaty często przywdziewa bohaterka. Magda w pełni zdaje sobie sprawę, że jej mąż łagodzi żal wywołany nieobecnością ukochanej, szukając pocieszenia w ramionach innych kobiet. Mimo to cierpliwie, niemal potulnie znosi ona kolejne zdrady małżonka, przymykając oczy na jego niewierność, tłumacząc sobie, że to tylko chwilowe, dziecięce wybryki, na które w gruncie rzeczy nie można się zrzynać. Odkrywając kolejne rysy charakterologiczne Magdy można zauważyć sporo podobieństw do Matsuko, bohaterki znakomitej japońskiej powieści zatytułowanej Zimowa kwatera, autorstwa Tomojiego Abe. Obie panie to katoliczki, żarliwie wyznające swoją wiarę, czerpiące z niej niespożyte pokłady sił duchowych, pozwalające mierzyć się z wszelkimi przeciwnościami losu. Zaskakująca, ale przecież tak często spotykana, jest ponadto chęć dochowania przysięgi złożonej przed obliczem Boga i wytrwania przy rozpustnym małżonku. Podejmowane przez te kobiety działania niekiedy przywodzą wręcz na myśl chęć autodestrukcji, która może wynikać z domniemanej winy, jaką stanowi niemożność nawrócenia niepokornego ukochanego. Sprawa jest o tyle interesująca, że całkiem zbliżony fresk został nakreślony przez przedstawicieli dwóch zupełnie odmiennych cywilizacji – Wschodu i Zachodu.

Ale intrygująca i niejednoznaczna bohaterka to niejedna zaleta utworu. Przyznaję, że pozytywnie zaskoczyła mnie złożoność wykreowanej fabuły. Poszczególne wątki zostały zgrabnie połączone, nie brakuje przy tym zaskakujących zwrotów akcji. Na scenie pojawiają się niespodziewani aktorzy, których przypisana w odgrywanym dramacie rola zostaje odkrywana stopniowa, w taki sposób, że niełatwo jest przewidzieć dalszy rozwój wypadków oraz samo zakończenie powieści. Wydarzenia rozgrywają się w Gdyni oraz Rotterdamie, dwóch portowych miastach. Warto przy tym nadmienić, że obie lokalizacje zostały starannie odmalowane przez Bochnaka. Tło utworu jest wyraziste, a wydarzenia możemy łatwo umiejscowić w konkretnych lokalizacjach, które zostały bardzo dokładnie odtworzone. Razem z bohaterką przyjdzie nam spacerować po gdyńskiej plaży, błąkać się po dzielnicach tego portowego miasta, czy spędzać czas delektując się urokami Rotterdamu.

Książka nie jest niestety idealna, a decyduje o tym głównie styl, który nie przypadł mi zbytnio do gustu. Co prawda zdania sklejane są z dobrego jakościowo surowca – stosowany język jest bardzo bogaty oraz plastyczny, tyle, że słownej materii zastosowano zbyt wiele. W konsekwencji misternie lepiona literacka bryła zwyczajnie rozłazi się i pęka w szwach. Wiele zdań jest zbyt długich, przegadanych, sporo sentencji pozostaje jałowych, niezbyt wiele wnosząc do samego utworu za to skutecznie rozciągając fabułę, rozwlekając ją do granic możliwości. Kwieciste i egzaltowane wypowiedzi zbyt często przeradzają się w tyrady, wygłaszane przez kolejnych bohaterów. W efekcie niektóre dialogi rażą sztucznością.

Oprócz drażniącego stylu, przynajmniej na pierwszy rzut oka może irytować pozorna przyczynowość świata wykreowanego przez Bochnaka. Śledząc dość zawiłe losy bohaterów początkowo odniosłem usilne wrażenie, że z każdego uczynku zostali oni solennie rozliczeni. Wszelka małość, podłość, niegodziwość, zwątpienie, niewierność zostały w mniejszym bądź większym stopniu napiętnowane oraz należycie odpokutowane. Dokładnie tak jakby pokrętne dzieje swoich wyrodnych dzieci obserwował Ojciec Niebieski, będący sędzią sprawiedliwym, przykładnie każącym za najdrobniejsze wykroczenia przeciw boskiemu prawu. Taki obraz rzeczywistości, tj. boskiego interwencjonizmu na każdym kroku ludzkiego bytowania na ziemskim padole, jest dość mocno rozpowszechniony w polskiej mentalności, ale wydaje mi się, że jest on równie fałszywy, co szkodliwy. W moim mniemaniu jest on w dodatku sprzeczny z samym chrześcijańskim nauczaniem, które przecież podkreśla wyraźnie, że człowiek posiada wolną wolę, a jego postępowanie zostanie ocenione dopiero w trakcie sądu ostatecznego. Tyle, że swoiste kupowanie bożej przychylności jest rozwiązaniem o wiele prostszym niż żywot pędzony zgodnie z jezusowym nauczaniem. Z tego powodu nie do końca mogę zaakceptować wizję, wedle której chciwiec śmiertelnie zachłystuje się swoim bogactwem, a rozpustna kobieta z takim samym skutkiem zatraca się w cielesnym pożądaniu. Ale i w tej materii dałem się zaskoczyć autorowi, a przyjęta przeze mnie teza o srogim kreatorze co rusz poprawiającym swoje dzieło, okazała się bardzo łatwa do obalenia. Otóż książkowe czarne charaktery, które zarysowane są w dość wyraźnej opozycji do reszty bohaterów (pozostających ludźmi upadającymi, błądzącymi, ale jednak kierującymi się w swoim postępowaniu moralnością), wiodą swój żywot napiętnowany złem i występkiem bez żadnych wyraźnych wstrząsów. Jedyną karą, jaką zdaje się ich spotykać jest egzystencjalna pustka, którą bez wyraźnego efektu próbują wypełnić m.in. hedonizmem. Ostatecznie książka prezentuje smutną, ale chyba odwieczną prawdę, z którą całkiem spora rzesza osobników do dziś nie może się pogodzić, że wielu szubrawców, bezwzględnych oprawców, pospolitych bandytów, czy wyrafinowanych morderców nie doczekuje się należnej im kary jeszcze za swojej ziemskiej bytności. Płazem uchodzą im popełniane czyny, nawet te najbardziej okrutne i bestialskie, a ich gorszącego żywota nie ucina boska ręka.

Bohaterowie samej powieści, a w szczególności Magda jawią się jako ludzie z krwi i kości, którzy na co dzień prowadzą zmagania z własnymi słabościami charakteru, ułomnością wpisaną w ludzką naturę. Na podstawie książki można wręcz stwierdzić, że człowiecza istota to arena odwiecznych i wyczerpujących zmagań pomiędzy tym, co cielesne, fizyczne, a więc kojarzone z pierwotnymi instynktami a tym, co duchowe, niewypowiedziane, transcendentne (mocno uogólniając złożoność konfliktu można odwołać się również to starcia dobra ze złem). Konieczność podejmowania niejednoznacznych, nie poddających się łatwiej ocenie działań, przymus dokonywania wyborów pomiędzy mniejszym a większym złem rodzą skłaniające do refleksji pytania. Czy miłość można zupełnie odseparować od fizycznego pożądania? Czy kierowanie się seksualnym popędem, zawsze i w każdych okolicznościach jest oznaką zezwierzęcenia, bądź uprzedmiotowienia? Czy wdowa ma prawo darzyć uczuciem innych mężczyzn, czy do końca swojego żywota powinna pielęgnować żal oraz wyczekiwać wieści o zaginionym małżonku? Książka stawia oczywiście znacznie większe ilości pytań oraz co ważne nie serwuje gotowych odpowiedzi, do których czytelnik musi dotrzeć samodzielnie. Powieść zdaje się także uzmysławiać, nawiązując jeszcze do postulowanej, a jednak złudnej przyczynowości, że również człowiek w ogromnej mierze jest siłą sprawczą w otaczającej nas rzeczywistości. Bohaterowie o silnie rozwiniętym aparacie moralnym, kierujący się w swoim życiu sumieniem, czy zwykłą przyzwoitością zdecydowanie częściej cierpią, znacznie dotkliwiej odczuwają trudy prowadzonej egzystencji, są o wiele bardziej narażeni na przeciwności losu, które chyba w pewnej mierze sami prowokują (czy wręcz prokurują). Być może to zdecydowane i uporczywe wybieranie najtrudniejszych życiowych ścieżek (które przecież można traktować jako podświadomą wolę samozniszczenia) to swoista forma ekspiacji za własną słabość, za niemożliwą do pokonania niemoc w dążeniach do osiągnięcia ideału. Ale czy właśnie w tym nie zawiera się esencja naszego człowieczeństwa?

Reasumując Niespokojne morze okazało się całkiem frapującą lekturą. Prezentowana proza jest bardzo dojrzała, ale trudno się temu dziwić, zważywszy na fakt, że tworzy ją ponad siedemdziesięcioletni autor. Uwzględniając wiek artysty zaskakiwać może świeżość spojrzenia na tematy aktualne, mocno powiązane z moralnością, które nie są trywializowane poprzez prezentowanie ich w czarno-białej konwencji. Bardzo ciekawym jest również fakt, że człowiek morza, były marynarz osadza akcję swojego utwory przede wszystkim na lądzie, ukazując głównie jak trudna oraz pełna wyrzeczeń jest egzystencja żon, ukochanych, matek ludzi powiązanych z morskim żywiołem. Prezentowane kobiety są na ogół o wiele dojrzalsze oraz odpowiedzialniejsze od mężczyzn, spośród których wielu przypomina dzieci w skórze dorosłego człowieka. Ten sposób ujęcia tematu, czyli zastosowanie odwróconej perspektywy potraktowałbym jako piękny hołd złożony wszystkim kobietom, które cierpliwie i pełne nadziei czekają na przybycie swojego ukochanego. Natomiast samą książkę oraz jej niezwykle trudne losy na rynku wydawniczym traktuję jako swoisty dowód, potwierdzający fakt, że w naszym kraju debiutanci, czy autorzy bez wyrobionego i uznanego nazwiska muszą prowadzić bardzo ciężkie batalie, by ich dzieła w ogóle mogły ujrzeć światło dzienne. Brak odpowiedniego zaplecza finansowego oraz medialnego wsparcia okazują się ogromną przeszkodą, której nie sposób przeskoczyć nawet gdy pisarz może poszczycić się wyróżnieniami czy nagrodami za prowadzoną działalność literacką. Smutne ale prawdziwe.

Wasz Ambrose