Iris Murdoch "Dylemat Jacksona" - Sztuka improwizacji

Dylemat Jacksona

Iris Murdoch

Tytuł oryginału: Jackson's Dilemma

Tłumaczenie: Elżbieta Zychowicz

Wydawnictwo: MUZA S.A.

Seria: VIP - Vademecum Interesującej Prozy

Liczba stron: 314

Wielu ludzi pragnie postrzegać się w kategoriach istot obdarzonych wolną wolą, tj. posiadających możność podejmowania decyzji, które nie są w żaden sposób ograniczane przez czynniki zewnętrzne. Jeśli jednak wziąć pod uwagę fakt, że człowiek to stworzenie społeczne, występujące w mniejszych bądź większych gromadach, co nieuchronnie wiąże się z koniecznością przestrzegania określonych zasad i reguł, to czy wolna wola nie jest jedynie mitem, iluzją bądź też nieosiągalnym marzeniem? O tym jak mocno jesteśmy podatni na bodźce oraz presję ze strony innych najłatwiej uświadomić sobie w momencie, kiedy zostajemy skonfrontowani ze zdarzeniem nietypowym, nieszablonowym, dziwacznym – brak sprawdzonych wzorców zachowań skutkuje tym, że nasze działania to nierzadko wypadkowa przypadku oraz niekontrolowanych odruchów. Bardzo dobrze pokazała to Iris Murdoch (1919 – 1999), ceniona anglo-irlandzka pisarka i filozofka, autorka powieści Dylemat Jacksona.

Punktem wyjścia utworu jest uroczystość weselna, w trakcie której węzłem małżeńskim mają zostać połączeni szalona, nieco nierozważna i impulsywna Marian Berran oraz uchodzący za ponuraka i samotnika Edward Lannion. Wieczorem w dniu przed planowaną uroczystością, kiedy Edward w gronie najbliższych przyjaciół i przyjaciółek żegna się ze stanem kawalerskim, dostarczona zostaje dramatyczna wiadomość – niedoszły pan młody dowiaduje się z niej, że Marian nie może wyjść za swojego wybranka. Co gorsza kobieta przepada jak kamień w wodę i nikt nie ma zielonego pojęcia gdzie znajduje się ani co, popchnęło ją do takiego wyjścia. Wątek z uciekającą panną młodą staje się pretekstem do wprowadzenia na scenę grona intrygujących postaci, które wchodzą ze sobą w różnorakie interakcje.

Wydaje się, że zamiarem Iris Murdoch jest ukazanie postaw przyjmowanych przez ludzi, którzy znajdują się w sytuacji ekstremalnej. Pisarka kreśli najpierw staranny portret psychologiczny danego bohatera bądź bohaterki, przybliżając zarówno kluczowe cechy charakteru jak i znaczące epizody z przeszłości, by następnie pieczołowicie odmalować cały proces myślowy prowadzący do dokonania danego wyboru czy zajęcia określonego stanowiska. Podobnie jak w innych dziełach, sylwetki kreślone przez anglo-irlandzką artystkę to grupa niezwykłych oryginałów o rozwiniętym życiu duchowym, ze skłonnościami do popadania w afektowany ton oraz miłujących się w uczuciowym galimatiasie. W rezultacie otrzymujemy barwny portret londyńskiej inteligencji – artystów, urzędników, dzieci bogatych rodziców, filozofów, inżynierów i podróżników, spośród których niemal wszyscy mają coś do powiedzenia w temacie metafizyczno-egzystencjalnym.

Patetyzm oraz melodramatyczność – środki stosowane przez Murdoch w każdej powieści – w Dylemacie Jacksona odnoszą się do dwóch uczuć: miłości oraz cierpienia. To z nimi wiążą się szczere wyznania oraz tajemnice napędzające fabułę, która z początku chaotyczna i bezwładna, z czasem zaczyna układać się w skomplikowaną, acz logiczną figurę. Ponadto używana egzaltacja skłania do tego, by człowiek pomyślał o własnym bycie jak (…) o tym małym dramacie, w którym sam odgrywał głupawą i mierną rolę [1] – można odnieść wrażenie, że autorka usiłuje uzmysłowić nam, że w momentach, w których działamy bez przygotowania, kiedy jesteśmy zaskoczeni przez okoliczności, nierzadko zachowujemy się irracjonalnie i głupio.

O brak rozsądku możemy zostać też posądzeni, kiedy nasze postępowanie wykracza poza przyjęte schematy. To, co niezrozumiałe jawi się jako bezsensowne i nielogiczne, i z tego względu w momencie, gdy to, czego pragniemy koliduje z tym, co wypada, co jest od nas oczekiwane czy wręcz żądane, to nasza społeczna egzystencja sprowadza się do nieustannego zmagania się z naciskami wywieranymi na nas przez otoczenie.

Dylemat Jacksona można rozpatrywać przez pryzmat Szekspira, do twórczości którego znajdziemy niejedno nawiązanie. Jackson, najbardziej tajemniczy i intrygujący protagonista zostaje porównany do Kalibana oraz Ariela, postaci z dramatu Burza. To osobnik skryty, posiadający liczne sekrety (jak Kaliban), a przy tym niezwykle uzdolniony w niemal każdej dziedzinie, którą postanawia się zająć, co przywodzi skojarzenia z magią (niczym Ariel). Prawdopodobnie były bezdomny, obecnie służący, pełniący także obowiązki złotej rączki, obdarzony niezwykłą empatią – Jackson zdaje się być dobrym duszkiem czy wręcz bodhisattwą, czyli uczniem Buddy, który w swoim postępowaniu kieruje się niesieniem pomocy bliźnim. Ponadto szekspirowskie wpływy widoczne są w atmosferze powieści, w której elementy dramatu przeplatają się z wątkami komediowymi.

Co zamienne dla utworów Murdoch, w książce nie brakuje rozważań dotyczących religii. Z jednej strony cichutko powtarzane jest nietzschowskie hasło Gott ist tot (Bóg umarł), z drugiej zaś sporo miejsca poświęcono mistycyzmowi rozumianemu jako bezpośrednie obcowanie z materią transcendentną. Po części to właśnie z mistycyzmem wiąże się definicja nowej, odrodzonej religii rozumianej jako (…) ofiarowanie siebie, uświadomienie sobie, jaką drobinką, niczym ziarnko piasku, jest człowiek wobec ogromu nieszczęść świata – a jednocześnie jak wielka jest potęga dobra, miłości [2].

Reasumując, Dylemat Jacksona z pewnością zadowoli miłośników prozy Iris Murdoch. Anglo-irlandzka pisarka stawia na sprawdzone motywy oraz znane psychologiczne wzorce, dzięki czemu Ci, którym dane było gościć w świecie wyobraźni autorki, poczują radość podobną do tej, jaka towarzyszy nam przy spotkaniu ze starymi znajomymi. Warto też dodać, że bardzo ciekawa jest wymowa dzieła – Murdoch sygnalizuje, że nawet najgorsze i najsmutniejsze przeżycia mogą zblednąć, ale jeśli się z nimi nie zmierzymy, to ich widma będą nas ustawicznie prześladować.

---

[1] Iris Murdoch, Dylemat Jacksona, przeł. Elżbieta Piotrowska-Zychowicz, Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 1997, s. 98

[2] Tamże, s. 263