Margaret Atwood "Dług. Rozrachunek z ciemną stroną bogactwa" - O różnych aspektach pożyczania i (nie)zwracania

Dług. Rozrachunek z ciemną stroną bogactwa

Margaret Atwood

Tytuł oryginału: Payback

Tłumaczenie: Tomasz Macios

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron: 260

 

 

 

W erze wzmożonej konsumpcji, kiedy to posiadane przez nas dobra materialne stanowią wyznacznik społecznego statusu, kwestia zadłużenia odgrywa niebagatelną rolę. Chęć pokazania się i związane z tym życie ponad stan prowadzą do sytuacji, w której wielu z nas musi skonfrontować się z bolesnym faktem, że zaciągnięte zobowiązania należy kiedyś spłacić. Dlaczego jednak pożyczanie przychodzi nam z taką łatwością, zaś zwracanie należności wiąże się z tyloma problemami? Jak przekonuje nas Margaret Atwood, kanadyjska pisarka, autorka takich książek jak Czarci pomiot. Burza, Kobieta do zjedzenia, Moralny nieład, Okaleczenie ciała, Opowieść Podręcznej, Pani Wyrocznia, Penelopiada, Wynurzenie czy Życie przed mężczyzną, dług, jako że jest to rzecz niemal tak stara jak ludzka cywilizacja, nie sprowadza się wyłącznie do nauk ekonomicznych. To raczej (…) osobliwe ogniwo, które łączy pieniądze, historie i wierzenia religijne, często wywołując przy tym spięcia (…) [1]. Aby dowiedzieć się, jak przebiegają te skomplikowane zależności warto sięgnąć po rozbudowany esej zatytułowany Dług. Rozrachunek z ciemną stroną bogactwa.

Już na wstępie autorka sygnalizuje, że jej tekst nie jest płytką publikacją koncentrującą się na krzykliwych i nośnych medialnie aspektach zadłużenia. Jest to natomiast książka o długu jako stworzonym przez człowieka, a więc wyobrażeniowym konstrukcie, i o tym, w jaki sposób odzwierciedla on i pokazuje w powiększeniu zarówno nienasycone pragnienie, jak i pierwotny lęk drzemiące w człowieku [2]. Dzieło Margaret Atwood to wielowarstwowa analiza zależności dłużnik-wierzyciel, która zahacza o szereg dziedzin. Autorka odwołuje się do różnych kultur, wierzeń oraz świata baśni, etnografii, historii, literatury, ale także statystyki, teorii gier, badań socjologicznych, ekologii czy eksperymentów przeprowadzanych na naczelnych, by uzmysłowić nam, że wierzytelności to w zasadzie niezbywalna składowa naszego ludzkiego dziedzictwa.

Bardzo ciekawie jawi się koncept zaprezentowania długu jako swoistego wyznacznika wzrastającego stopnia rozbudowania międzyludzkich interakcji. Okazuje się bowiem, że do jego zaistnienia konieczne jest spełnienie niemałego szeregu czynników. Wśród niezbędnych składowych Atwood wyróżnia m.in. fakt, że człowiek jest istotną społeczną, świadomą występowania w ludzkich gromadach hierarchii oraz związane z tym bezpośrednio poczucie uczciwości i sprawiedliwości – dzięki tym czynnikom ludzie wierzą, że to, co pożyczone należy zwrócić, nawet jeśli od czasu do czasu trafiają się niepokorne wyjątki. Równie ciekawym spostrzeżeniem jest refleksja, że podstawą występowania długów jest człowiecza pamięć, z czym z kolei wiąże się teza, że jednymi z pierwszych zapisków (będących owej pamięci przedłużeniem czy utrwaleniem) czynionych przez ludzi były liczby dotyczące przeprowadzanych transakcji handlowych, wśród których nie brakowało miejsca dla pożyczek.

Dług staje się też pretekstem do interesujących rozważań poświęconych grzechowi. Atwood stawia pozornie kontrowersyjne pytanie – Co jest moralnie bardziej naganne: bycie dłużnikiem czy wierzycielem? [3], udowadniając przy tym, że zarówno jedna jak i druga strona, przynajmniej z punktu widzenia religii, postępuje wbrew przykazaniom (pierwszy, nie przestrzegając poczynionych wcześniej ustaleń oszukuje i okłamuje swego bliźniego, z kolei drugi z reguły kieruje się chciwością, nie biorąc przy tym kompletnie pod uwagę nauki Jezusa, zgodnie z którą należy okazywać miłosierdzie i wybaczenie)

Bardzo dobrze prezentuje się też przegląd długu jako motywu w literaturze. Zestawienie Tragicznych dziejów doktora Fausta Christophera Marlowe’a z Opowieścią wigilijną Charlesa Dickensa (Atwood przytacza tezę, że Ebenezer Scrooge jest negatywem doktora Fausta); omówienie Kupca weneckiego Williama Szekspira z uwzględnieniem wątku antysemickiego; nakreślenie jungowskiego Cienia, będącego (…) repozytorium wszystkiego, czego się wstydzimy i do czego wolelibyśmy się nie przyznawać [4], którego istnienie uwarunkowane jest niewyrównanymi rachunkami z własną podświadomością czy wyjaśnienie niechęci do młynów żywione przez protagonistę Don Kichota z La Manchy Miguela de Cervantesa to tylko kilka przykładów tego, czym raczy nas Atwood.

Ostatnim akcentem, o którym wspomina Kanadyjka jest ekologia. Autorka sygnalizuje, że ludzka cywilizacja stale zadłuża się u Matki Natury poprzez prymitywne i bezmyślne zużywanie surowców naturalnych czy niszczenie środowiska. Biorąc jednak wrodzoną krótkowzroczność naszego gatunku i związaną z nią tendencję do myślenia w kategoriach tu i teraz, nawet autorka nie żywi zbytnich nadziei na diametralną poprawę sytuacji.

Reasumując, Dług. Rozrachunek z ciemną stroną bogactwa to całkiem ciekawy esej. Margaret Atwood daje popis erudycji podejmując bardzo starą tematykę dotyczącą relacji dłużnik – wierzyciel. Pisarka rozkłada zagadnienie na czynniki pierwsze, wykraczając daleko poza pierwotny sens ekonomiczny, uświadamiając nam jednocześnie, że dotyczy ona każdego z nas.

---

[1] Margaret Atwood, Dług. Rozrachunek z ciemną stroną bogactwa, przeł. Tomasz Macios, Wydawnictwo Znak, Kraków 2010, s. 8

[2] Tamże, s. 8

[3] Tamże, s. 178

[4] Tamże, s. 164