Margaret Atwood "Opowieść podręcznej" - Ziemskie raje o piekielnym charakterze

Opowieść podręcznej

Margaret Atwood

Tytuł oryginału: The Handmaid's Tale

Tłumaczenie: Zofia Uhrynowska-Hanasz

Wydawnictwo: Wielka Litera

Liczba stron: 368

 

 

 

 

Nic nie dzieje się w sposób natychmiastowy: biorąc kąpiel w podgrzewanej wannie, nawet się nie obejrzysz, kiedy ugotujesz się na śmierć [1]. Zmiany, szczególnie te, które prowadzą do skrajności, przeprowadzać należy powoli acz sukcesywnie. Stopniowanie oraz cierpliwość to dwa czynniki, umożliwiające osiągnięcie poziomu, który początkowo zdaje się niemożliwy i nieakceptowalny. Jeśli dołożyć jeszcze do tego terror i zaszczucie, zyskujemy przepis na wprowadzenie ustroju totalitarnego, będącego ucieleśnieniem najbardziej chorych i wyrodnych wizji. Przed takimi scenariuszami stara się uprzedzać nas literatura, chociaż, jak pokazuje historia, słane sygnały rzadko trafiają na podatny grunt. Z tego względu książkę Opowieść Podręcznej (1985) autorstwa Margaret Atwood warto potraktować z tym większą uwagą, bowiem kreślony przez Kanadyjkę obraz zatrważa, a jednocześnie niepokoi z racji nawiązań do aktualnie rozgrywających się wypadków. 

 

Akcja powieści osadzona została w bliżej nieokreślonej, acz niedalekiej przyszłości. Stany Zjednoczone Ameryki Północnej doświadczają szeregu klęsk (czy raczej dopustów Bożych): katastrofy ekologiczne, skażenie środowiska, postępujące problemy z dzietnością oraz szeroko rozumiany upadek obyczajów. W obliczu coraz bezsilniejszej państwowości, na fali panujących chaosu i niezadowolenia, z użyciem agresji i przemocy, do władzy dochodzi Bank Myśli Synów Jakuba. Ta terrorystyczna organizacja o religijnym sznycie obala legalny rząd i na jego gruzach powołuje do istnienia Republikę Gileadzką. Nowo powstałe teokratyczne państwo stopniowo nabiera cech dyktatury wojskowej, której fundamenty oparte są na religijnym ekstremizmie oraz założeniu o uprzywilejowanej pozycji mężczyzn związanych z juntą (określa się ich mianem Komendantów). Społeczeństwo zostaje brutalnie przeobrażone przyjmując formę kastową – nowe oblicze modelowane jest w podług zasad czerpanych ze Starego Testamentu, który odczytywany jest słowo po słowie, bez marginesu interpretacyjnego, bez możliwości ujęcia alegorycznego. W tym nowym, wspaniałym świecie najwięcej zła doznają kobiety, których prawa zostają bezwzględnie ograniczone. Zniewolenie wyraża się w rolach, jakie przewidziane są dla niewiast – ich wybór jest niesłychanie skromny, chociaż słowo wybór należy traktować jako eufemizm, bowiem kobieta w niewielkim stopniu decyduje o własnym losie. Niektóre, ale tych jest zdecydowanie najmniej, zostają Żonami (partnerki biedniejszych i mniej liczącej się mężczyzn to Gospożony). Dla reszty pozostaje funkcja Marty – służby domowej. Nieliczne, ale tylko te wciąż płodne, mogą starać się o status Podręcznej, do obowiązków której, wzorem Bilhy, niewolnicy biblijnej Racheli, należy zostać zapłodnioną, donoszenie ciąży oraz narodziny dziecka. Podręczna jest żywym inkubatorem, bowiem wydane na świat potomstwo zostaje natychmiast oddane pod opiekę Żony i Komendanta, którzy uznawani są za prawnych rodziców. Kobiety niepokorne, zbuntowane czy zaklasyfikowane jako nieprzydatne zaszufladkowane zostają jako niekobiety i trafiają do Kolonii – ich dalsze losy owiane są mgłą złowieszczej tajemnicy. 

 

Realia wegetacji w tej opresyjnej i nieprzyjaznej rzeczywistości poznajemy, zgodnie z tytułem, za sprawą opowieści jednej z Podręcznych. Freda (jej imię to przydawka sygnalizująca, że jest własnością Komendanta o imieniu Fred) to trzydziestoparoletnia kobieta, która jako przedstawicielka pierwszego pokolenia Podręcznych, pamięta jeszcze stare czasy. Z tego względu utwór poprzecinany jest licznymi retrospekcjami oraz reminiscencjami, naznaczonymi tęsknotą za światem, który bezpowrotnie przeminął – protagonistka regularnie wspomina swoją poprzednią egzystencję, dzięki czemu czytelnik zyskuje okazję, by poznać okoliczności, w jakich doszło do utworzenia Republiki Gileadzkiej. Echa przeszłości pozwalają nam również dowiedzieć się, w jaki sposób bohaterka została Podręczną – tym samym zyskujemy wgląd w sytuację kobiet, równocześnie przekonując się jak ogromnym stopniu codzienny byt wszystkich obywateli kontrolowany jest przez aparat państwowy. 

 

Atwood kreśli przed nami portret społeczeństwa, którego aktywność zostaje zaplanowana w najmniejszym detalu. Człowieczy żywot podlega silnemu zrytualizowaniu, przy czym większość ceremonii i obrzędów związana jest z aktem prokreacji, ewentualnie z potępieniem wyrodnych jednostek. W rezultacie codzienność ulega zawężeniu do kilku prostych czynności – zdecydowanie brakuje miejsca dla rozrywek (będących objawami próżności) czy rozwoju intelektualnego (zbędny balast odsuwający ludzkość od Boga). Margines swobody zostaje maksymalnie zredukowany, a kluczowe stają się zakazy, nakazy, dyktaty, itd. Jakiekolwiek ogniska buntu, zarzewia niesubordynacji są traktowane niczym chora tkanka i bezwzględnie wypalane. Na litość nie mogą liczyć ani mężczyźni, ani kobiety – ci pierwsi, jeśli nie uda im się ukryć przed każącą ręką sprawiedliwości, są natychmiast eliminowani, a ich truchła trafiają na haki, przytwierdzone do przycmentarnych murów jako przestroga dla innych, by nigdy nie zdecydowali się na podobne, nierozważne akcje. Z kolei dla nieposłusznych niewiast przewidziane są budzące grozę karne kolonie, o których nie wiadomo jednak zbyt wiele. 

 

Ten brak danych to zresztą jedna z kluczowych składowych Republiki Gileadzkiej, bowiem na przykładzie Fredy czytelnik uzmysławia sobie, że poszczególni obywatele wegetują w swoistej bańce informacyjnej – poczta pantoflowa to jedyna forma pozyskiwania wieści, które są niepełne, niesprawdzone i zniekształcone. Ale odcięcie od aktualnych wydarzeń to tylko jedno z wielu narzędzi opresji stosowanych przez reżim. Ubezwłasnowolnienie, w szczególności kobiet, przejawia się przede wszystkim w ich traktowaniu – misją niewiasty staje się wydanie na świat potomstwa, ewentualnie wsparcie tego przedsięwzięcia. Podstawą trwania jest zatem utylitarność, przydatność, użyteczność (Musicie stanowić godne naczynia [2]; Jesteśmy dwunogimi łonami, niczym więcej: świętymi naczyniami, probówkami laboratoryjnymi [3]). Podręczna jest (…) umyta, uczesana, nakarmiona, jak tuczne prosię [4], przechodzi okresowe badania, jej samopoczucie jest nieustannie monitorowane – wszystkie te udogodnienia oraz troska, jakże rzadkie w purytańskich realiach, mają na celu zwiększenie szansy zapłodnienia. Poniżenie kobiet następuje też na poziomie języka, bowiem wedle najnowszych nauk (czyli indoktrynacji prowadzonej w ośrodkach szkoleniowych), niepłodność może dotykać wyłącznie niewiasty (Wina może być tylko po stronie kobiety, bo tylko kobiety bywają uszkodzone, niepełnowartościowe, uparcie zamknięte [5]). W podobny sposób rozpatrywana jest kwestia grzechu – to kobieta, nawet jeśli mowa jest o ofiarach gwałtu, zawsze jest źródłem zła, choćby przez prowokacyjne zachowanie, niewłaściwy strój, zalotne spojrzenie, itd. 

 

Opowieść podręcznej ujęta w szerszym kontekście, jest klasyczną dystopią, w której kanadyjska pisarka ukazuje prostą prawdę, że w przypadku każdej próby zaprowadzenia raju na ziemi finalnie dochodzi do stworzenia warunków, przywodzących na myśl piekielne czeluście. Wizja mniejszości, najpierw dzięki bierności, a następnie przy użyciu siły, zostaje narzucona większości, na skutek czego zaprowadzony zostaje nowy porządek, który najtrafniej opisuje konstatacja: „Lepiej” nigdy nie znaczy lepiej dla wszystkich (…). Zawsze dla niektórych jest gorzej [6]. Nadanie szat realności utopijnemu projektowi oraz podtrzymywanie go wiąże się z koniecznością permanentnej kontroli – wdrożone zostają na pozór jasne i klarowne zasady, dotyczące nawet najbardziej błahych aspektów codzienności, a ich przestrzeganie zapewniają donosicielstwo oraz świadomość bycia inwigilowanym. Filarami gwarantującymi trwałość i stabilność nowego ustroju są terror, zastraszenie oraz utrzymywanie społeczności w odcięciu od informacji. I tak jak w przypadku niejednej dyktatury, osobnicy zajmujący najwyższe stanowiska okazują się być klasą uprzywilejowaną, której nie dotyczą żadne kodeksy czy reguły. W rezultacie cała rzeczywistość jawić zaczyna się jako symfonia fałszu i obłudy – Republika Gileadzka jest tekturową makietą, krwawą sceną, na której zaszczuci aktorzy muszą odgrywać przypisane im role, ku uciesze wąskiej grupy osób, dającej tym samym upust swoim fobiom i kompleksom.

 

Lektura dzieła jest dość wstrząsającym przeżyciem z racji zastosowanej narracji pierwszoosobowej. Czytelnik utożsamia się z Fredą, wczuwa się w jej położenie, w konsekwencji ulegając kreowanej przez Atwood atmosferze, która pełna jest napięcia, niepokoju i strachu. Przyjęty sposób snucia opowieści sprawia też, że sami doświadczamy ucisku ze strony nieprzyjaznego otoczenia, bowiem nasz odbiór powieści przesycony jest niedopowiedzeniem, niejasnością, domysłem i hipotezami. 

 

Reasumując, Opowieść Podręcznej to bardzo solidna literatura, która wzorem innych dobrych dystopii stanowi przypomnienie, że wolność człowieka nie jest wartością trwałą, ostateczną. Nieustannie należy o nią walczyć, zmagać się z wszelkimi siłami, które próbują ją ograniczać, bowiem jakikolwiek moment przestoju, chwilowa apatia i bezwolność, ciche przyzwolenie czy zwykła ignorancja mogą bardzo łatwo stworzyć dogodne warunki dla wszelakiej maści totalitaryzmów, rozwijających się w błyskawicznych tempie. Powieść Atwood jest więc swoistym ostrzeżeniem, przestrogą, uwagą – wydaje się, że w żadnej mierze nie należy taktować jej jedynie jako klasycznego eksperymentu myślowego przeprowadzonego w oparciu o kilka wstępnych założeń, na bazie których budowany jest świat przedstawiony.

---

[1] Margaret Atwood, Opowieść podręcznej, przeł. Zofia Uhrynowska-Hanasz, Wydawnictwo Wielka Litera, Warszawa 2017, s. 71

[2] Tamże, s. 81

[3] Tamże, s. 165

[4] Tamże, s. 85

[5] Tamże, s. 244

[6] Tamże, s. 252