Claude Simon "Droga przez Flandrię" - Wojna w trójkącie, albo świat w końskiej gałce

Droga przez Flandrię

Claude Simon

Tytuł oryginału: La route des Flandres

Tłumaczenie: Wiera Bieńkowska

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 316

Wojna przeżyta, ale przeżyta nie sprawą gazet czy opowieści dziadków, a bezpośrednio i to nie tyle na żołnierskim pierwszym froncie, ale przeżyta poprzez bycie świadkiem gwałtów popełnianych na kobietach, obserwowanie bezsensownych mordów na cywilach nie rozumiejących w imię czego odbierane jest ich naznaczone wojenną nędzą i biedą życie, przypatrywanie się przypadkowym wybuchom rozrywającym ciała dzieci, dopiero uczących się zasad rządzących światem czy żegnanie bytów rozpływających się w smugach dymu z krematoriów obozów koncentracyjnych, taka wojna, szczególnie w przypadku młodych ludzi, może prowadzić do całkowitej negacji zastanego świata wartości. Wpojone zasady, przyswojony światopogląd mogą skurczyć się do zdradzieckiej ułudy, która nie była na tyle potężna, by okiełznać ludzką bestię. Minione konflikty mogą zatem okazać się potężnym katalizatorem stymulującym rozwój nowych prądów i idei w różnych dziedzinach sztuki. Jednym z takich kierunków, który zrodził się niedługo po zakończeniu II WŚ była francuska nowa powieści, określana też mianem powieści fenomenologicznej. Założenia tego ruchu przybliżyłem przy okazji omawiania płodów (Dom schadzek, Gumy oraz Żaluzja) autorstwa Robbe-Grilleta uważanego za jednego z najważniejszych twórców nouveau roman. W dzisiejszym tekście chciałbym omówić Drogę przez Flandrię, następne dzieło spod szyldu nowej powieści napisane przez Claudea Simona, francuskiego prozaika i laureata Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1985.

Zgodnie z informacją, którą czytelnik otrzymuje w treściwej i rzetelnej przedmowie tłumaczki Wiery Bieńkowskiej, utwór stanowi próbę odwzorowania funkcjonowania ludzkiej pamięci. Próbę, gdyż fenomen pracy naszego mózgu, a więc i mechanizm odtwarzania wspomnień, wciąż nie zostały w pełni zbadane i poznane. Ludzki umysł nadal skrywa przed swoim użytkownikiem wiele zagadek i tajemnic – podobnie rzecz ma się z dziełem Simona, cechującym się nietypową i oryginalną formą, która z pewnością zaskoczy czytelników nawykłych do tradycyjnych konceptów powieściowych. Francuski pisarz bezpardonowo i efektownie rezygnuje z takich atrybutów jak wszechwiedzący narrator, chronologia zdarzeń czy żelazna logika władająca światem przedstawionym. Miast tego Simon operuje luźnymi asocjacjami,  węzłami – pojedyncze epizody stają się punktami wyjściowymi dla kolejnych incydentów, które wyłaniają się za sprawą łańcuchów skojarzeń. Na skutek tego zabiegu upływ czasu nie zostaje w ogóle uwzględniony, zostaje wręcz wykluczony z narracji – te same sceny bardzo często są wielokrotnie odtwarzane, powtarzane, zapętlane. Wracając do nich, z reguły oglądamy je z różnych ujęć, koncentrując się na innym szczególe, detalu, dzięki któremu obraz ponownie wychynął w świadomości podmiotu snującego całą opowieść. Należy przy tym zauważyć, że budowana konstrukcja – kadr danego epizodu – nigdy nie jest spójna, ostateczna i skończona. Jej ramy są bardzo luźne i szybko rozpadają się przechodząc w następne ewolucje. Poszczególne wizje rozmywają się, zlewają, zachodzą na siebie, przeplatają się w sposób chaotyczny, w rezultacie czego śledzenie tych zmian wymaga nieustannej koncentracji i skupienia.

Efektem przyjętego stylu jest również marginalizacja akcji powieści, której zarys warto jednak przybliżyć z uwagi na ciekawe konstatacje wynikające z samego wyboru świata przedstawionego. Utwór osadzony został w czasie II wojny światowej w trakcie kampanii francuskiej. Bohaterem wokół którego osnuto fabułę książki jest de Reixach – z pochodzenia arystokrata, dowodzący szwadronem kawalerii, który zostaje wciągnięty w pułapkę i rozbity przez niemieckie oddziały. W trakcie potyczki de Reixach ginie, a jeden z jego podwładnych dokonuje obszernej retrospekcji, której kluczowym elementem jest dowódca oraz historia miłosna, w jaką został wplątany. Dojrzały mężczyzna, znacznie młodsza małżonka i zaufany ordynans, pracujący wcześniej w charakterze dżokeja wyznaczają boki uczuciowego trójkąta, figury, której byt nigdy nie jest zbyt długi w międzyludzkiej przestrzeni.

Gdyby Drogę przez Flandrię rozpatrywać w kategoriach klasycznej powieści, to właśnie kwestie wojny i nieszczęśliwej miłości można by uznać za kluczowe wątki. Utwór francuskiego noblisty bardzo dobrze ukazuje bezsens krwawej zawieruchy, która jawi się jako kompletny rozgardiasz i nieład ( (...) jakaś próżnia dziura. Bez dna. Absolutna. Gdzie nic już nie miało sensu racji bytu (…) [1]), zamieszanie w trakcie którego znaczenie tracą wszelkie ludzkie odruchy, normy moralne, konwenanse, społeczne umowy, itd. Wszystko staje się możliwe, wszystko jest dozwolone, jeśli tylko potrafi się to poprzeć odpowiednią ilością siły i przemocy, wszystko ogarnięte jest trudnym do okiełznania szaleństwem – efektem tego braku zasad, tępej brutalności jest powszechne zniewolenie. Ludzie stają się więźniami lęku o własne życie, co uwypukla słabości, przywary i wady, co popycha do czynów nieludzkich i trudnych do ogarnięcia ograniczoną, człowieczą wyobraźnią. Ta alogiczność konfliktu została dobrze ujęta w karby słów:  (...) na tej drodze przypominającej pułapkę to znaczy nie wojnę ale mord miejsce gdzie się zabija człowieka zanim zdąży zipnąć, z facetami którzy spokojnie jak na jarmarcznej strzelnicy tkwią za płotem czy w zaroślach i celują bez pośpiechu prawdziwa jatka (…) [2].

Przytoczony cytat bardzo dobrze unaocznia manierę, z jaką został napisany utwór. Słowne konstrukcje w swym zuchwałym rozmiarze kojarzą się z wieżą Babel – zdania odznaczają się niezwykłym i wręcz nienaturalnym stopniem komplikacji, w dodatku poprzecinane są licznymi dygresjami, co skutecznie zaciemnia treść książki. Deszyfracji Drogi przez Flandrię nie ułatwia zwyczaj bardzo oszczędnego stosowania przecinków, jak gdyby Simon miał na podorędziu bardzo skromną liczbę znaków interpunkcyjnych, z racji czego używa ich rzadko i wbrew jakimkolwiek regułom. Inne utrudnienia i przeszkody, jakie napotka dzielny czytelnik podejmujący wyzwanie rzucone przez francuskiego noblistę to rozbudowane do gargantuicznych rozmiarów porównania, ciągnące się przez kilka linijek, skutecznie wybijające z czytelniczego rytmu oraz wtrącenia, którymi zasiano każdą dłuższą sentencję, nie ograniczając się wyłącznie do pojedynczych nawiasów, jak gdyby doprecyzowanie wymagało jeszcze dokładniejszego dopowiedzenia (przejawia się to w takich wyrazach jak a raczej, ale właściwie, zdaje się czy lub może). Te uściślenia, przechodzące w rozwodzenia się są zatem złudą, mirażem, mistyfikacją, które zacierają sedno myśli miast ją klarować. Tak jak w przypadku Żaluzji Robbe-Grilleta, próba fotograficznego zaprezentowania tła wydarzeń, na pozór obiektywny opis wszystkiego, co w danej chwili stanowi scenerię, pogrąża w zupełnym chaosie fabułę. Zbyt silne zogniskowanie na szczególe pozwala dopatrzeć się faktury dzieła, materii, z jakiej zostało zbudowana, ale mocno komplikuje odbiór powieści jako informacji, w której zawarto dane na temat bohaterów, czasu i miejsca akcji oraz pewnych sytuacji i epizodów, składających się na wiodący wątek literackiej pozycji.

W związku z szeregiem podjętych przez autora działań, powieść traci swoją klasyczną formę. Z historii o mniej bądź bardziej rozbudowanych pasmach pobocznych staje się kolażem, rodzajem deskrypcji tego, co zarejestrowały zmysły podmiotu lirycznego. Z tego względu Droga przez Flandrię przywodzi na myśl filmowy obraz – narracja przypomina oko kamery, filmowe kadry. Wrażenie to wzmaga duża waga przykładana do światłocienia ((…) w cieniu pozostaje więc dolna warga grzbiet nosa górna część policzków i czoło ponad brwiami [3]) czy perspektywy ((…) a w świetle stojącej obok latarni głowa leżącego na boku konia zdaje się wydłużać ma w sobie coś apokaliptycznego groźnego żebra unoszą się i opadają gwałtownie wypełniając ciszę oddechem zwierzęcia w jego ogromnym aksamitnym oku odbija się ciągle grupa żołnierzy ale jakby ich teraz nie dostrzegał jakby patrzył poprzez nich na coś czego oni nie mogą wiedzieć sylwetki żołnierzy odbijają się w zmniejszeniu na wilgotnej gałce ocznej jak na powierzchni złocistobrązowej kuli (…) [4]) i sam sposób referowania, pełen skrupulatności i drobiazgowości (w efekcie czego opis danego zjawiska nierzadko trwa znacznie dłużej niż samo zjawisko).

Reasumując, Droga przez Flandrię, to sztandarowe dzieło zaliczające się do nouveau roman – nielinearny upływ czasu, dewaluacja informacyjnego charakteru literatury, skomplikowany odbiór powieści nie pozostawiają wątpliwości, że obcujemy z tworem sztucznym, zrodzonym z racji przyjęcia i wdrożenia w życie niezwykłych założeń formalnych. Kunszt Claude’a Simona wyraża się w tym, że Droga przez Flandrię, mimo wybranej formy pozostaje książką, którą przy odpowiednim okresie aklimatyzacji czyta się bardzo dobrze, która jest atrakcyjna z uwagi na poruszane zagadnienia i tematykę. Z tego względu dzieło noblisty można polecić zarówno jako wartościowy utwór jak również jako interesujący literackim eksperyment.

---

[1] Claude Simon, Droga przez Flandrię, przeł. Wiera Bieńkowska, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1982, s. 216

[2] Tamże, s. 19 – 20 

[3] Tamże, s. 89

[4] Tamże, s. 132 – 133