Eleanor Catton "Próba" - W gorsecie zasad

Próba

Eleanor Catton

Tytuł oryginału: The Rehearsal

Tłumaczenie: Maciej Świerkocki

Wydawnictwo: Wydawnictwo Literackie

Liczba stron: 336

Ludzkie gromady nawykłe są do swoistej monotonni i powtarzalności – tkwienie w koleinie rutyny jest gwarancją przewidywalności utożsamianej z bezpieczeństwem i spokojem. Dzień wczorajszy podobny do dnia dzisiejszego to rękojmia tego, że jutro można przewidzieć, czyli pochwycić je w karby schematów, które sprawiają, że świat zewnętrzny (bardzo często niebezpieczny i wrogi) można obłaskawić, uprościć i usystematyzować. Pochodną tego typu podejścia jest admiracja dla wszelakiej maści zasad, zwyczajów i rytuałów, bo przecież to, co przyjęte i akceptowane przez większość jest dobre i pożyteczne. Z tego względu jakiekolwiek odstępstwa, wyłamywanie się ze sztywnego gorsetu reguł, kończy się na ogół aferą i chryją. Osobnik podnoszący rękę na uświęcone tradycją normy i wzorce zachowań zostaje szybko wykluczony i odseparowany od reszty, tak by nie zarazić ich groźną chorobą, jaką z perspektywy całego gatunku jest niezależność osądów, samodzielność w działaniu czy pogarda dla ustalonych prawideł – o tej właśnie prawdziwe boleśnie przekonuje się jeden z protagonistów powieści Próba, autorstwa nowozelandzkiej pisarki Eleanor Catton (1985 r.), znanej jako najmłodszy laureat nagrody Bookera za dzieło Wszystko, co lśni (2013 r.).

Akcja utworu Próba osadzona została w nienazwanym mieście, w którym wybucha obyczajowy skandal, nie pierwszy i nie ostatni w dziejach ludzkości. Victoria, nieletnia uczennica liceum muzycznego, wikła się w romans ze swoim nauczycielem panem Saladinem – kiedy historia (czy raczej jej wypoczwarzona wersja) wychodzi na światło dzienne, para zostaje wzięta na języki oraz ponosi konsekwencje swojego nierozważnego czynu. Dziewczyna oraz mężczyzna zostają wyrzuceni poza społeczny nawias – belfer traci pracę, z kolei nastolatka zostaje napiętnowana jako panna lekkich obyczajów. Wydarzenie wywołuje też dodatkowe reperkusje – grupa studentów pierwszego roku z pobliskiego Instytutu Dramatycznego postanawia wykorzystać bulwersujący epizod do własnych celów.

Książka Eleanor Catton to bardzo interesują proza obyczajowa, która z uwagi na poruszane zagadnienie oraz sposób kreacji fabuły przypomina Trafny wybór pióra J.K. Rowling. Nowozelandka, podobnie jak Brytyjka, akcję utworu buduje wokół zajścia, które burzy ustalony porządek rzeczy i zakłóca rytm życia mieszkańców niewielkiego miasteczka. Incydent okazuje się brzemienny w skutkach – pociąga on za sobą szereg konsekwencji, wśród których najpoważniejszą jest zerwanie zasłony przemilczeń i niedomówień, za jaką skrywane są fałsz i obłuda świata ludzi dorosłych. Pomiędzy nastolatkami a starszymi osobnikami rozwiera się ogromna przepaść, ziejąca hipokryzją i dwulicowością, ponad którą trudno jest rozciągnąć most umożliwiający porozumienie. 

Próba Eleanor Catton bardzo dobrze uwypukla niezdarność i nieporadność opiekunów (zarówno rodziców jak i członków ciała pedagogicznego) w kontaktach ze swoimi wychowankami. Na pierwszy plan wybija się brak wprawy albo wręcz nieumiejętność nawiązywania szczerych rozmów z ludźmi młodymi – już nie dziećmi, które nie pojmują wielu niebezpieczeństw, jakie niesie ze sobą życie, a jeszcze nie dojrzałymi ludźmi, którzy doświadczyli blasków i cieni codzienności – o kwestiach drażliwych, powszechnie uchodzących za tabu. Ten brak punktów stycznych, niemożność nadawania na podobnych falach zdaje się wynikać z faktu, że dorośli kreśleni piórem Catton cierpią na chroniczne skostnienie i sztywność – zdecydowanie brak im elastyczności, co wyraża się w tym, że wegetują oni w mirażu rzeczywistości, gdzie wszystko jest sklasyfikowane i pogrupowane oraz posiada swoją nazwę i formę. Obrośnięci skorupą, w skład której wchodzą stereotypy, przesądy, uprzedzenia oraz nawyki przechodzące stopniowo w wady, przywary i słabostki, nie potrafią podjąć dialogu z nastolatkami, ponieważ nie dopuszczają do siebie żadnych bodźców i sygnałów, które mogłyby zburzyć starannie pielęgnowaną iluzję dotyczącą funkcjonowania świata bądź splamić wyidealizowany portret własnych dzieci.

Catton sygnalizuje także przedmiotowość, która stanowi skazę w relacjach pomiędzy rodzicami a ich pociechami. Nastolatkowie są traktowani instrumentalnie, niczym obywatele gorszej kategorii – są wykorzystywani przez dorosłych do zaspokajania i realizacji niespełnionych marzeń i ambicji, które nie ziściły się z uwagi na indolencję, brak wytrwałości i uporu, niewystarczającą determinację; służą jako atrakcyjne tematy do rozmów, za sprawą których można nawiązać nowe, interesujące znajomości; wreszcie używani są jako pretekst do ukazywania wyższości w znajomości różnorakich aspektów życia. Z tego powodu młodzi ludzie, którzy zbyt szybko usamodzielniają się, którzy pozwalają sobie na własne sądy i opinie wzbudzają lęk, irytację, krytykę. Co ciekawe, tacy niezależni buntownicy są marginalizowani podwójnie – przez swoich wychowawców, jako postacie zbyt krnąbrne, nie uznające żadnych autorytetów, ale także przez rówieśników, którzy milcząco aprobują wyłącznie średniość i przeciętność, niezbędne dla egzystencji stadnej.

Dzieło Catton to interesująca pozycja traktująca o dojrzewaniu. Nowozelandka prezentuje ten okres jako czas swoistej próby – jest to główna przygrywka przed wkroczeniem w dorosłość, etap, kiedy warto popełniać błędy i wyciągać z nich konsekwencje, gdy należy eksperymentować, by poszerzać pole własnych doświadczeń, kiedy może przetestować własne oblicze, jakie w przyszłości chcielibyśmy przedstawiać innym. Catton uzmysławia bowiem, że nasza osobowość, czy raczej ta część naszego charakteru, jaki odsłaniamy przed otoczeniem to wynikowa wielu ingrediencji, wzajemnie na siebie oddziałujących. Na naszą tożsamość składają się zarówno wrodzone cechy, predyspozycje, temperament i usposobienie, jak również efekt maski, jaką przywdziewamy w towarzystwie (misternie konstruowany obraz własnej osoby), ale i to jak postrzegają nas inni i do jakiego schematu starają się nas wtłoczyć. Człowiek jako istota społeczna zmuszony jest do zawierania daleko idących kompromisów – godzimy się na przypisywanie nam pewnych przymiotów, by łatwiej zaadoptować się do grupy. Dorastanie jest zatem swoistą walką z upupieniem, zmaganiem z gębą – to kim się staniemy to suma tych wszystkich wpływów, rezultat toczonych przez nas potyczek o integralność naszego psychicznego profilu, efekt starań o zagranie roli, jaką dla siebie ułożyliśmy.

Te zawarte na kartach powieści rozważania na temat prób odnalezienia się i bycia akceptowanym w ludzkiej zbiorowości zostały bardzo dobrze podkreślone przez refleksje, wynikające z kreacji świata przedstawionego. W książce niepoślednią funkcję spełnia teatr, w którym dochodzi do swego rodzaju transmutacji – to co pospolite, a więc poślednie zostaje przemienione w sztukę, która porusza najwrażliwsze struny człowieczej duszy. Dzięki grze, udawaniu, naśladowaniu, imitacji dochodzi do wyodrębnienia najbardziej niepoślednich elementów rzeczywistości, które jednak na ogół umykają szerszej świadomości. Bardzo dobrze wyrażają to słowa pani dziekan wydziału improwizacji, która stwierdza, że: W aktorstwie nie chodzi o to, by stworzyć kopię czegoś, co już istnieje (…) Proscenium to nie jest okno, a scena nie jest pokoikiem o trzech ścianach, w którym życie biegnie normalnych trybem. Teatr to jakby koncentrat normalnego życia. To oczyszczona wersja autentycznej egzystencji, jej ekstrakt, esencja ludzkich zachowań, dziwniejsza, bardziej tragiczna i doskonalsza niż wszystko, co pospolite we mnie albo w was [1]. 

Próba to dzieło, która wyróżnia się także z uwagi na swą nieszablonowość. Utwór zbudowany jest w sposób, który powoduje, że czytelnik wkracza w kolejne, przeplatające się i trudne do rozwikłania, poziomy fikcji. W wielu momentach baczny odbiorca może popaść w konsternację, nie będąc w stanie zorientować się czy dany fragment jest zapisem zdarzeniem, czy też jego odtwarzaniem przez teatralną trupę. To migoczące przeświadczenie o zwodniczości tekstu bardzo dobrze unaocznia fakt, że człowieczy byt to również swoista poza, gra pozorów. Specyfika Próby wyraża się też w formie, której wyznacznikiem jest nielinearny upływ czasu czy krótkie, poszatkowane sceny, początkowo mało zrozumiałe, które dopiero wraz z przyswajanymi faktami zaczynają układać się w logiczną konfigurację. Całości utworu dopełnia interesujący i plastyczny język, niewolny od oryginalnych animizacji i porównań (pełzające milczenie, pytanie opadające na ziemię jak kurz czy zaprawa murarska krwawiąca gęstymi strużkami spomiędzy cegieł to tylko kilka przykład słownej ekwilibrystyki) oraz dość bogaty symbolizm (ciekawy jest choćby saksofon, który (…) mówi językiem undegroundu, zmęczonym językiem półmroku: brudnym, seksownym, spoconym i twardym. Mówi językiem sierot, dzieci z nieprawego łoża i kurew [2]).

Reasumując, Próba to bardzo dobry debiut, który pozwala zobaczyć rys indywidualizmu autorki. Eleanor Catton odważnie bierze na warsztat sferę bardzo popularną, w której niełatwo dodać coś nowego i świeżego – dojrzewanie u Nowozelandki to niełatwy proces odkrywania i poznawania samego siebie, który rozumiany jest zarówno jako eksploracja duchowa (kształtowanie się charakteru) jak i fizyczna (formowanie się osiągającego pełnię dojrzałości ciała), jako konieczność brania odpowiedzialności za konsekwencje podejmowanych wyborów. Rzecz zdecydowanie godna uwagi.

---

[1] Eleanor Catton, Próba, przeł. Maciej Świerkocki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015, s. 45

[2] Tamże, s 72