Sándor Márai "Pierwsza miłość", czyli zakazany owoc

Pierwsza miłość

Sándor Márai

Tytuł oryginału: Bebi, vagy az elso szelesem

Tłumaczenie: Feliks Netz

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 308

 

 

 

Miłość to pojęcie, które bardzo trudno jest spętać w karby słów. To uczucie, którego sens i znaczenie jest ulotne niczym dym, wymykające się prostym definicjom, równie skutecznie opierające się wyszukanym formułom i frazom. Wszelakiej maści odcienie emocji traktowanych jako przejawy miłości, bardzo różny sposób jej postrzegania oraz niekonsekwencja określaniu jej przymiotów sprawiają, że miłość od dawna jest przedmiotem wielu badań i analiz. Miłość jest także wdzięcznym tematem literackich tekstów, chociaż jest to zagadnienie zdradzieckie i śliskie – bardzo łatwo jest popaść w banał, sprowadzić całe dzieło do steku sloganów czy też zbyt mocno skoncentrować się wyłącznie na jednym aspekcie tej skomplikowanej materii, plącząc się przy tym niemiłosiernie w swoich przemyśleniach i refleksjach. Tych wszystkich meandrów oraz groźnych piargów w swojej debiutanckiej powieści Pierwsza miłość, uniknął Sándor Márai, wybitny węgierski pisarz, z którego prozą zetknąłem się już dzięki interesującej lekturze dzieła Pokrzepiciel.

Pierwsza miłość to utwór utrzymany w formie dziennika. Pierwszoosobowym narratorem jest Gáspár, pięćdziesięcioczteroletni mężczyzna, obywatel Cesarstwa Austro-Węgierskiego pracujący w prowincjonalnym miasteczku jako nauczyciel łaciny. Egzystencja bohatera naznaczona jest powtarzalnością, niezmiennością i przewidywalnością. Toczy się ona w powolnym rytmie przyzwyczajeń, od dawna hodowanych i pieczołowicie karmionych przesądów, drobnych obsesji oraz rytuałów. Wszystko spointowane jest starczą pedanterią, która tylko podkreśla jałowość bytu prowadzonego niejako z musu, dla zabicia czasu. Starzejący się belfer, osoba nieśmiała i zamknięta w sobie, którą łatwo wprowadzić w konfuzję to niewolnik swojego sposobu życia oraz rutyny wyznaczającej ciasne ramy jego codzienności. W momencie rozpoczęcia utworu, narrator zdradza objawy metafizycznego kryzysu, który zmusza go do podsumowania dotychczasowego żywota oraz redefinicji wyznawanych wartości.

Bodźcem, który inicjuje całą serię zdarzeń są zaobserwowane pierwsze oznaki starości. Ciało, jak dotąd posłuszne i niezawodne, zaczyna jawić się jako materiał, który podlega erozyjnemu działaniu czasu. Odkrycie skłania protagonistę do wzięcia urlopu w celu wypoczynku i rekonwalescencji. Wyrwanie się z kieratu powszedniości staje się  okazją do koncentracji na samym sobie, sposobnością do przeprowadzenia autoanalizy i zagłębienia się w odmętach własnej duszy, której zakamarki skrywają ogromne pokłady nieprzeniknionego i zagadkowego mroku. W ten oto sposób zachodzące zmiany zewnętrzne (starzejący się organizm) okazują się pomostem, prowadzącym do niepokoju i obaw związanych z duchowością bohatera, który ze zgrozą konstatuje, że pomimo upływu ponad pół wieku, wciąż nie poznał w pełni samego siebie. Wskazówką, która umożliwia wejście na ścieżkę zrozumienia funkcjonowania własnego umysłu, staje się spotkanie z nieznajomym mężczyzną – prowadzone konwersacje, urywane i niepewne, pełne niedopowiedzenia i krępacji, naprowadzają nauczyciela na ulotny ślad, trudną do wyrażenia myśl, orbitujące wokół grzesznej samotności, groźnej choroby zakaźnej, na którą lekarstwem są tylko Bóg albo miłość.

Sándor Márai w swojej debiutanckiej powieści zaskakuje dojrzałością oraz misterną konstrukcją stworzonego świata przedstawionego. Węgierski autor stosuje skromną paletę rekwizytów (świadomość przemijalności, stwierdzenie własnej śmiertelności, miłosny trójkąt, małomiasteczkowa atmosfera), z których z sukcesem buduje utwór o rozwiniętej warstwie psychologicznej. Márai serwuje czytelnikowi studium ukazujące człowieka, docierającego na skraj umysłowego rozchwiania, u którego można zaobserwować powolną, acz stopniową i sukcesywną dezintegrację osobowości, rozpuszczaną w kwasie podświadomej zazdrości i wywołanej nią ślepej nienawiści.

Akcja książki rozwija się niespiesznie, odrobinę leniwie, ale zachodzące wydarzenia coraz mocniej wciągają, nie pozwalając oderwać się od lektury, która kojarzy się z bacznym obserwowaniem dziejącej się na naszych oczach katastrofy – Márai stawia nas w pozycji gapia, który z niezdrową fascynacją śledzi postępujący z coraz większą szybkością rozkład, zniszczenie, destrukcję. Węgierskiemu pisarzowi udało się interesująco podkreślić ten nastrój dewastacji poprzez liczne aluzje wyrażające się w bogatej symbolice – podupadający pensjonat, w którym gości Gáspár, napotkana w trakcie spaceru zaniedbana, z wolna zamieniająca się w ruinę kapliczka, woźny-pijaczyna, staczający się coraz niżej z każdym kieliszkiem czy kondukt pogrzebowy, na jaki przypadkiem natyka się bohater uwypuklają poczucie wszechobecnego rozpadu.

Kunszt Sándora Máraia wyraża się również w przyjętej konwencji, w jakiej utrzymane jest dzieło. Forma osobistego notatnika, który jest zbiorem rozważań, obserwacji i poglądów Gáspára, z góry wyklucza obiektywność relacji. Z tego względu czytelnik skazany jest na subiektywizm, co wiąże się z niedomówieniami, subtelnymi aluzjami oraz niejasnościami – nie wszystkie karty prezentowanej historii są oczywiste i klarowne, a niejedną treść należy wyłuskać, bowiem jest ona schowana pomiędzy wierszami, w gąszczu pozornie pustych zdań i banalnych opisów. W ten sposób Węgier zaprasza nas do współkreacji swojego utworu, bowiem oprócz tego, co zostało zapisane, bardzo ważne jest również to, co czytelnik sobie wyobrazi, wydedukuje bądź odgadnie. Wynikiem towarzyszącej nam stale niepewności, wynikające z pełnego braku obrazu sytuacji, jest pełzające uparcie napięcie – niewielkie, acz uporczywe i stale szukające ujścia.

Ponadto za sprawą jednego z bohaterów – młodego nauczyciela historii, pełnego zapału, pasji i zaangażowania – Pierwszą miłość można rozpatrywać jako metaforę opisującą bezcelowość oporu stawianego przez jednostkę wobec masy okutej szczelnym pancerzem przyjętego systemu, który bezwzględnie tępi wszelkie przejawy niesubordynacji. Inność, odmienność, indywidualizm, kontestacja utrwalonych przez wieki zasad i norm równoznaczne są ze skazą, piętnem, naznaczeniem, które skazuje na izolację i odrzucenie. Postać Gáspára także wpisuje się w konwencję ukazującą starcie pojedynczego osobnika w konfrontacji z anonimowym tłumem – mankamentem protagonisty jest wspomniana samotność, co wiąże się z bytowaniem na krawędzi społecznego nawiasu. Stąd jest już niedaleko do niezależności, jednoznacznie kojarzącą się z mocno wyeksponowaną odrębnością, która w każdym stadzie postrzegana jest jako cecha niebezpieczna i niepożądana.

Reasumując, Pierwsza miłość to bardzo udany debiut Sándora Máraia. Książka nie posiada rozbudowanej fabuły – autor koncentruje się na jednym wątku, który przedstawiony zostaje w sposób niezwykle analityczny. Psychika Gáspára, jego myśli i zachowanie zostają poddane drobiazgowemu i pieczołowitemu opisowi, dzięki czemu czytelnik zyskuje okazję, by przekonać się jak skomplikowaną maszynerią jest ludzki umysł oraz jak wiele czynników wpływa na jego funkcjonowanie. Oprócz tego węgierskiemu autorowi znakomicie udało się pochwycić i oddać małomiasteczkowy klimat – plastyczność pióra sprawia, że czytelnik oczami wyobraźni wyraźnie widzi cienkie ściany poszczególnych domostw, wspólnie przeżywa kolejne plotki, drobne skandale oraz ujawniane rewelacje na temat grzeszków wielce szacownych obywateli. Dzieło Máraia jest mocno pesymistyczne w wymowie oraz bez szans na szczęśliwe zakończenie – wymowa utworu jest taka, że człowiek to istota w gruncie rzeczy przeraźliwie samotna oraz skazana na nieustanne cierpienie.