Sandor Márai "Pokrzepiciel" - Płonie ogień jak serca gorący

Pokrzepiciel

Sandor Márai

Tytuł oryginału: Erősítő

Tłumaczenie: Irena Makarewicz

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 248

Nieodłącznym elementem ludzkiej natury jest niechęć wobec tych, których zachowanie diametralnie różni się od przyjętych wzorców. Dla wielu osobników ogromnie istotne jest, by reszta społeczności posiadała ten sam, albo przynajmniej bardzo zbliżony światopogląd, wyznawała te same wartości, działa podług tych samych zasad. Człowiek zatem, już od zarania dziejów wtłacza swojego bliźniego w ciasne ramy schematów, które zawczasu dla niego przygotował – miłość do pobratymca trwa dopóty, dopóki ten godzi się pozostawać w tym więzieniu. Podobną drogą podążał kościół katolicki, który obserwując postępujący rozkład chrześcijańskiej jedności, przyznał sobie monopol na jedyną i słuszną wiarę. Początkowo starał się on krzewić swoje wyznanie za pomocą dyskusji i perswazji, ale kiedy eksplikacje słowne nie przynosiły oczekiwanych rezultatów, a kolejne zastępy katarów, waldensów oraz innych odszczepieńców wzrastały w siłę, konieczne okazało się przeniesienie środka ciężkości przytaczanych argumentów w stronę rozwiązań siłowych. W ten oto sposób, krok po kroku, narodziła się instytucja Świętej Inkwizycji, której funkcjonowanie, za sprawą swojego dzieła zatytułowanego Pokrzepicie, postarał się zobrazować i przybliżyć Sándor Márai.

Sándor Márai to pochodzący ze słowackich Koszyc wybitny węgierski prozaik, poeta oraz publicysta. Urodził się w 1900 roku w Austro-Węgrzech, zmarł na skutek samobójczej śmierci w 1989 w San Diego w USA. Jako syn adwokata od najmłodszych lat miał zapewniony szeroki dostęp do edukacji. We wczesnych latach twórczości sporo podróżował – gościł m.in. w Berlinie, Frankfurcie oraz Paryżu. Co ciekawe, Márai rozważał pisanie w języku niemieckim, w którym stworzył jedną sztukę teatralną, ale ostatecznie zdecydował się na mowę ojczystą. W 1928 roku pisarz wraz z małżonką Iloną Metzner, długoletnią towarzyszką życiowej podróży, osiadł w Budapeszcie – wkrótce przyszły literackie sukcesy, które wywindowały Máraia na artystyczny piedestał. Jego utwory tłumaczono na wiele języków, m.in. fiński, chorwacki, czeski, turecki, szwedzki czy duński. Po II wojnie światowej, w wyniku której w kraju do władzy doszli komuniści, Márai wydał 8 książek, ale w 1952 roku razem z bratem Gézą von Radványi, popularnym reżyserem zdecydowali się na emigrację. Artysta do końca swoich dni błąkał się po świecie, mieszkając na przemian we Włoszech oraz w USA. Życie zakończył w San Diego strzałem w głowę, po serii nieszczęść jaka go dotknęła – w 1986 roku na raka gardła zmarła żona Ilona, rok później odszedł brat Géza, a kilka miesięcy później śmierć zabrała przybranego syna pisarza, Janosa. Osamotniony Sándor Márai postanowił pożegnać się z tym światem, ale swoim czytelnikom pozostawił bogaty dorobek artystyczny, wśród którego warto zwrócić uwagę na napisaną w 1975 roku (w Polsce wydaną dopiero w 2010) powieść Pokrzepiciel.

Akcja utworu osadzona została w XVI-wiecznej Europie. U schyłku stulecia, w roku 1598 do Rzymu przybywa młody karmelitański inkwizytor z Hiszpanii. Inkwizycja hiszpańska, powołana do życia w 1480 roku przez parę królewską Ferdynanda II i Izabelę I, ciągle jeszcze pozostawała w powijakach w stosunku do swojej włoskiej odpowiedniczki. Dlatego też młody zakonnik, gorliwy zwolennik Świętego Oficjum, zostaje wysłany z wizytą do Wiecznego Miasta, by poznać mechanizmy działania bardziej doświadczonej instytucji, z której można czerpać zarówno wzorce jak i nowe, nieznane jeszcze na hiszpańskiej ziemi metody postępowania i rozwiązania. Inkwizycja w XVI wieku rozwija się szczególnie prężnie – w Hiszpanii rozprawiała się z marranami (chrześcijanami pochodzenia żydowskiego) oraz moryskami (przymusowo ochrzczonymi Maurami) podejrzanymi o potajemne praktykowanie starej wiary, w całej zaś Europie stanowiła odpowiedź na myślowe prądy Renesansu, które doprowadziły do zrodzenia zapoczątkowanej przez Martina Lutra reformacji.

Dzieło posiada formę listu do jednego z współwyznawców z rodzimego klasztoru w Ávila, pisanego przez głównego bohatera, który jako nowoprzybyły, pierwszy raz goszczący na włoskiej ziemi, obserwuje wszystko z wyjątkowym baczeniem. Ale niezrozumiała, szybka i melodyjna włoska mowa jak i obce obyczaje i tradycje nie wzbudzają wyłącznie ciekawości i zainteresowania. Sándor Márai na przykładzie swojego protagonisty prezentuje prowincjonalność oraz zaściankowość umysłową, charakterystyczną dla większości osobników, którzy są bardzo sceptycznie nastawieni zarówno wobec nieznanych miejsc jak i kultury. Ślepa miłość własna każe przypuszczać bohaterowi, że jest on przedstawicielem wyjątkowego oraz najwspanialszego narodu na świecie, z czego wynika spore zaskoczenie z racji chłodnego przyjęcia hiszpańskich pielgrzymów na rzymskiej ziemi – (…) miejscowi nie lubią Hiszpanów. Jest to niezrozumiałe, wszak powszechnie wiadomym jest, że gorliwość w świecie szerzymy my, Hiszpanie. Warto zwrócić uwagę na kreację głównego bohatera, który jest prostoduszny oraz dość naiwny, a przede wszystkim bezwzględnie posłuszny swoim zwierzchnikom – Sándor Márai, u którego łatwo dopatrzyć się sceptycyzmu żywionego wobec kościoła katolickiego, pojmowanego jako silnie zhierarchizowana instytucja, wymagająca on swoich wiernych przede wszystkim zaufania, poddania oraz pokory, ukazuje wszelkie wady tej potężnej machiny w sposób niebezpośredni, prezentując je w krzywym zwierciadle, przez pryzmat entuzjazmu swojego protagonisty. Jest to zabieg zupełnie odwrotny niż zastosował Émile Zola w swoim utworze Rzym, w którym można doszukać się kilku cech wspólnych z Pokrzepicielem. Centralną postacią Rzymu jest młody francuski ksiądz (a więc również mamy do czynienia z niedoświadczonym idealistą, osobą duchowną, przybywającą z zewnątrz, obserwującą rzymskie środowisko kościelne) Piotr Froment – tyle, że bohater Zoli jest osobnikiem znacznie bardziej krnąbrnym, cechującym się niezależnym myśleniem. W miarę odkrywania funkcjonowania kościoła katolickiego, Froment coraz bardziej się od niego oddala, coraz mocniej wątpiąc w sens swojego powołania.

Protagonista Pokrzepiciela przez osiemnaście miesięcy pobiera nauki od włoskich inkwizytorów, które będzie można wykorzystać do plewienia herezji na hiszpańskiej ziemi. W Wiecznym Mieście młody karmelita trafia pod dach domu zakonnego pod wezwaniem Ścięcia Świętego Jana Chrzciciela, zarządzonego przez padre Alessandro, doświadczonego w bojach z apostatami duchownego, odpowiedzialnego za przeprowadzenie całego procesu giustizii (z włos. giustizia to sprawiedliwość, prawne postępowanie). Bohater poznaje tam confortatorich, czyli tytułowych pokrzepicieli, osobników świeckich, wywodzących się z szeregów co zacniejszych obywateli miasta. Ich zadanie polegało na dodawaniu bodźca tym, którzy zachwiali się w wierze – tuż przed egzekucją heretyka, w mroku nocy, pokrzepiciele starali się wymóc akt skruchy, nakłonić grzeszników do wyznania przewinień, pobudzić zatwardziałych apostatów do nawrócenia, wykrzesać przywiędłą wiarę, usłyszeć krzyk samooskarżenia. Auto-da-fé, czyli wyznanie wiary nie pozwalało w żaden sposób uniknąć rozpalonego stosu, ale zapewniało odszczepieńcowi spokój sumienia oraz szansę na zdobycie życia wiecznego.

Sándor Márai posłużył się kontrowersyjnym tematem Inkwizycji, by w pełnej krasie przedstawić obraz działania systemu totalitarnego, opartego na ucisku oraz terrorze. Autor zwraca uwagę na charakterystyczną dla tego typu ustrojów stale rosnącą potrzebę kontroli obywateli, która wzrasta wraz z postępującym poczuciem zagrożenia dla stabilności całego aparatu zniewolenia. Coraz bardziej bezwzględne metody postępowania budzą naturalny opór oraz sprzeciw społeczności, co wymusza na władzy coraz bardziej restrykcyjne postępowanie – jest to niekończąca się, samonapędzająca się spirala, której zwieńczeniem jest zupełny i całkowity nadzór nad każdym krokiem każdej pojedynczej jednostki, nad jej umysłem oraz myślą. W czasach Inkwizycji nie było to oczywiście możliwe, ale i tak zrobiono wystarczająco wiele, by całe rzesze ludzi żyło w poczuciu strachu, grozy oraz niepewności jutra. Powszechne, bo obowiązkowe było szpiegowanie oraz donos, praktykowane nawet w obrębie własnej rodziny. Na porządku dziennym było wymierzanie sprawiedliwości zmarłym, którym po śmierci udowodniono apostazję. Inkwizycja wymagała także bezwzględnego posłuszeństwa oraz aprobaty dla swoich działań – kto nie dość gorliwie popierał tę instytucję, kto poddawał w wątpliwość jej wyroki, kto negował sens jej praktyk, także mógł trafić na stos.

Autor ciekawie ukazał również jak niebezpieczna potrafi być religia oraz paląca potrzeba jej krzewienia, szczególnie wśród tych, którzy odporni są na jej uroki. Sándor Márai zdaje się zauważać jak śmiertelnym zagrożeniem są ludzie, ślepo i bezrozumnie podporządkowujący się wszelakiej maści nakazom i zakazom oraz osobnicy egzystujący w przekonaniu posiadania jedynej prawdy. To ciekawe, że idea, za którą we wczesnej fazie jej kwitnienia, wyznawcy gorliwie oddawali życie, stopniowo przerodziła się w ideologię, w imię której życia pozbawiano innych, którzy nie do końca bądź wcale się z nią nie zgadzali. Jezusowe miłosierdzie zamienione zostało na litość, w imię której mordowano heretyków, wierząc, że widmo ognia ziemskiego sprawi, że odszczepieniec przyzna się do błędów, zachowując szansę na życie wieczne. Prostota przerodziła się w czołobitną pokorę, wymaganą od wiernych, a możliwość interpretowania słów zawartych w Biblii zarezerwowano wyłącznie dla dostojników kościelnych. W efekcie nawet franciszkanów, żądających od kościoła dotrzymywania ślubów ubóstwa posądzano o apostazję. Márai intrygująco uzmysławia jak aktywny jest człowiek, kiedy chodzi o dobro bliźniego, jaką potrafi przejawiać troskę oraz zainteresowanie, by drugi osobnik żył możliwie jak najlepiej. Szkoda tylko, że ludzie niemal zawsze mierzą innych wyłącznie swoją miarą, nie uwzględniając faktu, że ludzka natura jest cudownie różnorodna oraz niepowtarzalna.

Krótko reasumując, Sandor Márai stworzył bardzo interesującą lekturę, której siła tkwi w ciekawie zarysowanym problemie Inkwizycji, pojmowanej jako system totalitarny. Węgierski prozaik wziął na warsztat jedną z kilku, by nie rzec wielu, wstydliwych kart historii kościoła katolickiego i zaprezentował swoje spojrzenie na tę kwestię, które jest bardzo dojrzałe oraz interesujące. Wiele poruszanych tematów jest uniwersalnych oraz ciągle aktualnych – są to sprawy ogólnoludzkie, dotykające człowieczej natury, psychiki, sposobu pojmowania świata. Márai ujmuje także swoją erudycją, chociaż czujny polski wydawca dopatrzył się i oznaczył kilka błędów merytorycznych, które w opinii surowego historyka można by wręcz uznać za rażące. Na szczęście nie wpływają one zbytnio na odbiór dzieła, które pobudza umysł do wzmożonego wysiłku.  

Wasz Ambrose