Spalić wysokie drzewa - "Pożegnanie króla" Pierre Schoendoerffer

Pożegnanie króla

Pierre Schoendoerffer

Tytuł oryginału: L'adieu au roi

Tłumaczenie: Izabella i Julian Rogozińscy

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 292

 

 

 

Seria Nike to skromne i niepozorne książeczki, wydawane w kieszonkowym formacie na łamach oficyny Czytelnik. Każda pozycja odznacza się sylwetką Nike z Samotraki, która zdobi okładkę. W ramach serii (cały czas!) wydawane są drukiem dzieła współczesnej literatury światowej – począwszy od noblistów, poprzez uznane i cenione nazwiska, a na raczej anonimowych twórcach skończywszy. Jednym z takich tajemniczych pisarzy, o którym statystyczny polski czytelnik nie wie zbyt wiele jest Pierre Schoendoerffer. To żyjący w latach 1928 – 2012 francuski scenarzysta, reżyser, pisarz, dziennikarz wojenny oraz operator filmowy. Ten wszechstronny artysta oraz jego dorobek cieszą się całkiem sporym uznaniem na całym świecie, ale w Polsce ukazał się jak dotąd tylko jeden utwór jego autorstwa W 1972 roku opublikowana została książka, zatytułowana Pożegnanie króla, której chciałbym dzisiaj poświęcić kilka zdań.

Pożegnanie króla to powieść, której akcja, rozgrywająca się w 1945 roku, osadzona jest na Borneo, największej wyspie Archipelagu Malajskiego. Na skutek udanej kampanii, rozciągniętej na lata 1941 – 1942, wyspa ta, na której znajdowały się sułtanat Brunei, kolonie brytyjskie oraz holenderskie, przeszła w ręce Japończyków. Dzięki temu Imperium Wschodzącego Słońca, oprócz bogatych złóż ropy naftowej, zdobyło idealną bazę do przeprowadzania dalszych operacji desantowych na Sumatrze, Jawie i na Celebesie.

Jedną z wiodących postaci utworu jest Anglik, z wykształcenia botanik, lektor uniwersytetu w Reading, który prowadził prace badawcze na Borneo jeszcze w latach 30-tych XX wieku. Już w trakcie II wojny światowej bohater zostaje przeszkolony w Australii i ponownie wysłany na azjatycką wyspę, tym razem w roli agenta specjalnego z misją rozpoznania panującej na niej sytuacji. Byłemu naukowcowi zostaje powierzone dość karkołomne zadanie organizacji lokalnego ruchu oporu, który stanowiłby pomocny grunt dla szykowanego desantu wojsk alianckich. Dodatkowym celem jest ewentualny kontakt z Białymi, którzy mogli znajdować się na wyspie – orbitę zainteresowań obejmują załogi zestrzelonych samolotów, zbiegli więźniowie czy urzędnicy Brytyjskiej Kompanii Północnego Borneo, którym udało się przeżyć japońską okupację. Tuż po spadochronowym zrzucie, angielski komandos razem ze swoim australijskim radiotelegrafistą wpadają w ręce Murutów, rdzennych mieszkańców wyspy. Co zaskakujące, przywódcą plemienia okazuje się biały człowiek, samozwańczy król Borneo. Jest nim Learoyd, rudowłosy Irlandczyk, który w stopniu sierżanta bezskutecznie bronił Singapuru przed japońską agresją – jako jedyny z rozbitków, którym udało się wylądować na Borneo, postanawia on pozostać na wyspie i szukać schronienia w dżungli.

Pożegnanie z królem to utwór charakteryzujący się dość oryginalną strukturą. Dominuje w nim pierwszoosobowa narracja – lwią część historii, snutej z odległej perspektywy czasowej, przedstawia botanik-komandos, którą uzupełnia opowieść Learoyda (w formie wspomnień), opisująca walkę o przetrwanie oraz sposób dojścia do władzy. Szerokie ramy czasowe, znaczny upływ lat od omawianych wydarzeń, powodują, że angielski narrator często popada w zadumę, racząc czytelnika wszelakiej maści przemyśleniami. Co ciekawe, część z nich jawi się jako naiwne i płytkie, takie jak choćby te na temat wojny, postrzeganej jako maszerowanie w błocie, nieskończenie długie wyczekiwanie, strzelanie i zabijanie, ale szybko przedzierzgają się one w refleksje celniejsze i trafniejsze – Tym jest wojna, kiedy się z niej wraca [1]. Warto w tym momencie zaznaczyć, że angielski narrator pośród swoich licznych dygresji bardzo wiele miejsca poświęca zespołowi stresu pourazowego, czyli tzw. PTSD (ang. posttraumatic stress disorder), chociaż na łamach książki nie pojawia się żadne z tych wyrażeń. Bohater z zainteresowaniem śledzi różnorakie oddziaływania, wywierane na ludzką psychikę przez wojenną zawieruchę, prezentując przy okazji dowody na to, jak trudno jest poszczególne reakcje przewidzieć.

Fabuła Pożegnania króla została osadzona w dżungli, pośród wiecznie zielonych lasów równikowych. Ta formacja roślina – rozkołysany odmęt cieni i światła, niezgłębione morze drzew i krzewów, tające groźną i potężną siłę, monstrum zapuszczające korzenie w zgniliznę śmierci – przywodzi na myśl potencjał, niewyczerpane siły witalne oraz nieposkromioną obfitość, którymi odznacza się Learoyd. Irlandzki dezerter jest niczym żywioł, który swoją duchową siłą kruszy wszelkie zwątpienie, strach czy niepewność. Learoyd jest również uosobieniem spełnienia najskrytszych marzeń, do których wstydzimy się przyznać nawet przed samym sobą. Wydaje się, że przytaczane w dziele wiersze oraz cytaty Rudyarda Kiplinga są nieprzypadkowe. Angielski pisarz i laureat Nagrody Nobla jest powszechnie znany dzięki utworowi Księga dżungli, który można potraktować jako manifestację tęsknoty za światem, gdzie panują prawa surowe, ale sprawiedliwe, a społeczność nieskażona jest zepsuciem moralnym, znamiennym dla ludzkiej cywilizacji. Królestwo Learoyda to swoista mieszanki owej prostoty i surowości oraz prymitywnych, dziecięcych rojeń wyrażających się w stwierdzeniu: Jestem panem i chcę, żeby wszyscy to widzieli [2].

 

Książka w interesujący sposób uzmysławia również, że wielu ludzi odczuwa podświadomy lęk przed realizacją swoich fantazji i tęsknot i z tego względu egzystencja niejednego człowieka jest cmentarzem marzeń zdeptanych, zdradzonych, sprzedanych, porzuconych, zapomnianych... [3]. Ciekawa jest wynikająca stąd konstatacja, że świadome i radosne realizowanie swoich pasji i marzeń może być dla innych drażniące i męczące, wyzwalać w nich zazdrość, która każe niszczyć i niweczyć trud bliźniego, bowiem jego szczęście jest zbyt rażące, wręcz wyzywające, a przez to nieznośne. Pożegnanie króla ukazuje także mur ignorancji i zaślepienia wyrastający na przeświadczeniu o wyższości cywilizacji białego człowieka nad kulturami stworzonymi przez inne nacje. Pogardliwe traktowanie cudzych wierzeń i obyczajów, stosowanie jednych i tych samych wzorców (niezależnie od szerokości geograficznej) do oceny cudzych zachowań unaoczniają powszechny europocentryzm, który zaślepia i zubaża, bowiem niejednokrotnie nie pozwala dostrzec piękna obcych kultur.

Krótko reasumując, Pożegnania króla to dobra, choć niewątpliwie krótka lektura. Autor stworzył ciekawe danie, do produkcji którego użył ludzkiej pychy i pragnienia boskości, zgrabnie wymieszał to z młodzieńczymi rojeniami, a całość doprawił nutką sentymentalizmu i zgorzknienia. Powieść posiada również walory edukacyjne – II wojna światowa toczona na obszarze rozległej Azji to dla niejednego osobnika terra incognito, a jak udowadniają Pierre Schoendoerffer oraz poznany przeze mnie ostatnio Richard Flanagan, na tamtejszym froncie wydarzyło się równie dużo niezwykłych, co tragicznych i przejmujących historii. Polecam serdecznie!

---

[1] Pierre Schoendoerffer, Pożegnanie króla, przeł. Izabella i Julian Rogozińscy, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1972, s. 17

[2] Tamże, s. 25

[3] Tamże, s. 65