Drogi splątane, czyli "Ścieżki Północy" R. Flanagana

Ścieżki Północy

Richard Flanagan

Tytuł oryginału: The Narrow Road to the Deep North

Tłumaczenie: Maciej Świerkocki

Wydawnictwo: Literackie

Liczba stron: 473

Istnieją wydarzenia oraz tematy, którym poświęconych jest wiele różnorakich historii. Poszczególne opowieści, mimo iż orbitują wokół jednej treści, nie stanowią dla siebie powtórzeń czy kopii, a jedynie uzupełnienie i dopowiedzenie – żadna z nich nie jest pełnym i wyczerpującym omówieniem. Do takich skomplikowanych i złożonych problemów, na obraz których składają się tysiące doświadczeń i przeżyć jest z pewnością życie jeńca w czasie wojny. Tej materii poświęcony jest choćby Król szczurów, wydana w 1962 roku powieść Jamesa Clavella i bazująca na osobistych przeżyciach autora w japońskim obozie jenieckim w Singapurze podczas drugiej wojny światowej. Do niedawna to właśnie Król szczurów uchodził za sztandarowe dzieło traktujące o jenieckiej rzeczywistości alianckich więźniów w odległej Azji. Ale w 2013 roku na rynku książki pojawił się utwór, który można śmiało uznać za godnego spadkobiercę clavellowskiej powieści – są to Ścieżki Północy pióra Richarda Flanagana (wydaje się, że określenie spadkobierca jest o tyle stosowne, że Ścieżki Północy nie zawierają autobiograficznych fragmentów, wyrosły natomiast na doświadczeniach ojca artysty). 

Ścieżki Północy to historia życia Dorrigo Evansa, australijskiego chirurga, internowanego w czasie II wojny światowej w japońskim obozie w Birmie, gdzie jeńcy wykorzystywani byli jako siła robocza przy budowie Kolei Śmierci. Postać Evansa oraz jego biografia, zarówno przed- jak i powojenna, wykorzystywane są przez Flanagana do tego, by ukazać szereg uniwersalnych tematów i kwestii bezpośrednio związanych z ludzką naturą. Rdzeń powieści stanowią krwawe losy powstania legendarnej linii kolejowej, która połączyła Bangkok (Tajlandia) oraz Rangun (Birma), i która w takim samym stopniu powstała z mitu i fantazji, jak i z drewna, żelaza oraz wielu tysięcy istnień ludzkich, złożonych jej w ofierze. Utwór to w sporej mierze zapis wydarzeń, w wyniku których szereg planów oraz rysunków technicznych, pozornie niewykonalnych rozkazów oraz patetycznych nacisków ze strony dowództwa uległy transformacji do realnego przedsięwzięcia. Brutalne i okrutne doświadczenia jenieckie zestawiono z nieszczęśliwą i tragiczną love story. 

Ścieżki Północy to dzieło, które posiada oryginalny charakter zawdzięczany kreacji psychologicznej protagonisty. Dorrigo Evans – bohater wojenny i sławny lekarz, obiekt pochlebstw i czci, o którym pisano książki biograficzne oraz kręcono filmy dokumentalne – to osobnik pełen sprzeczności, w którym obok wielkości i męstwa, nieustraszoności, niechęci do konwenansów oraz inklinacji do ryzykanctwa swobodnie egzystują łatwość i skwapliwość do okłamywania innych, tendencje do manipulowania ludźmi i oszukiwania ich czy groźna rozkosz, płynąca z prowadzonej ze światem gry i nieustannego prowokowania niebezpieczeństwa. Jeżeli wspomni się jeszcze o autodestrukcyjnej wręcz chęci obalania mitów na temat własnej osoby, nie najszczęśliwiej lokowane uczucia, to jasne staje się, że natura Evansa jest złożona i nie da się poddać jej jednoznacznej ocenie – decyduje to o tym, że protagonista jest człowiekiem z krwi i kości, który obok szeregu zalet, posiada także całe zastępy wad i słabostek. Dorrigo to postać, która nosi w sobie całą paletę szarości – czerń i biel to wyłącznie uzupełnienie bogatego usposobienia.

Bardzo mocną stroną Ścieżek Północy jest również warsztat pisarski Richarda Flanagana. W dziele aż roi się od wymyślnych porównań (płacz dorosłego człowieka kojarzący się z agonią królika czy nadzieja i wrony rozsiane niczym ziarna sezamu); na porządku dziennym są rozbudowane przenośnie i metafory (koralowa muszla ucha; głód gnieżdżący się w brzuchach i myślach niczym jakiś oszalały potwór); pojawiają się również zabiegi animizacji i ożywienia (drzemiące powietrze czy zmęczony półmrok). Książka to także kopalnia wszelakiej maści złotych myśli – liczne sentencje, cytaty oraz zdania ocierające się o aforyzmy (niekiedy niebezpiecznie balansujące na cienkiej krawędzi banału, sztucznego patosu i pustosłowia), porozsypywane na kartach utworu niczym muszelki na plaży (szczęśliwy człowiek nie ma przeszłości, a nieszczęśliwy nie ma niczego poza nią [1]; życie jest znośne wyłącznie dzięki naszej wierze w złudzenia [2]). Rzeczą, która wywołuje największy oddźwięk jest przyjęta forma narracji, momentami przywodząca na myśl strumień świadomości, usiana zarówno retrospekcjami jak i uprzedzeniami (prolepsis) – snuta historia to prawdziwy misz-masz, literacka plątanina, gdzie cytaty mistrzów pióra bezkolizyjnie przechodzą w erotyczne doznania, by za chwilą ustąpić miejsca wojennym wspomnieniom albo przemyśleniom zrodzonym z obcowania z banalną codziennością. Jakby tego było mało, wody przeszłości, teraźniejszości i przyszłości mieszają się swobodnie i dowolnie, co sprawia, że chronologia zdarzeń jest mocno zakłócona i zaburzona. Spora liczba scen oraz faktów staje się bardziej zrozumiała i kompletna dopiero w trakcie dalszej lektury – tak jakby czytelnik został uraczony pobieżnym rzutem oka na obraz, do którego wraca się dopiero po pewnym czasie, poświęcając się jego głębszej kontemplacji, co pozwala wyłowić szereg szczegółów oraz smaczków. Ostatnią cechą, która dopełnia interesujące oblicze Ścieżek Północy są naturalistyczne wstawki. Za ich sprawą bardzo dobrze widać, że wojna, dla ludzki bezpośrednio w nią zaangażowanych, to bardzo często różne i bardzo wymyślne formy cierpienia oraz wywoływania bólu, to działania na skutek których ludzkie ciała zamieniają się w wysychające, ciemnoczerwone mięso, w obsiadłe przez muchy trzewia, w popękane, roztrzaskane kości i stężałe w napięciu twarze z wyszczerzonymi zębami [3]. Należy przy tym dodać, że Flanagan nie przesadza z epatowaniem brutalnością – książka nie jest dziełem, którego każda strona skąpana jest w krwi oraz ekskrementach, ale posiada fragmenty, wywołujące mocny ucisk żołądka, świetnie uświadamiające, że wojna nie jest zabawą, a śmierć to stała towarzyszka jenieckiej niewoli. 

Ścieżki Północy to utwór poruszający bardzo szeroki wachlarz zagadnień. Wielość opisywanych i rozważanych kwestii, skłania czytelnika, by tę pozycję rozpatrywać jako literackie arcydzieło. Powieść sprawia wrażenie próby uchwycenia w karby słów (bądź demonstracji niemożności artykulacji) tego, co niepojęte, niekomunikowalne, nieczytelne, nieodgadnione i nie do opisania. Porażająca indolencja będąca rezultatem uzmysłowienia sobie, że człowiek jest nic nie znaczącym pyłkiem w obliczu otaczającego go świata, który będzie spokojnie trwał i trwał mimo ludzkich zgonów; boleść płynąca z piętna niepamięci, jakim skażone są ludzkie dzieła, pozornie potężne i niezniszczalne; bezradność wobec ślepej i bezrozumnej przemocy, która kieruje postępowaniem naszych bliźnich to tylko część z podejmowanych problemów. Ze spraw bardziej przyziemnych, Flanagan bardzo ciekawie przedstawił proces narodzin legendy, sprowadzający się do żmudnych działań, koncentrujących się na uważnym rozdzieleniu oblicza godnego i spełniającego szereg surowych wymagań od tej sfery prywatności, która mogłaby okazać niewygodna i uciążliwa, bowiem zbyt wyraźnie odkryłaby ludzkie oblicze herosa. Ponadto Ścieżki Północy odsłaniają odwieczne bolączki ludzkiej natury, takie jak choćby walka ze skutkami, zamiast z przyczynami, niechęć do rezygnacji z przywilejów w imię solidarności bądź zwykłej przyzwoitości czy wkraczanie w utkaną rolę, by sprostać oczekiwaniom bliźnich. Na różnorodne odcienie książki składają się także opowieści o piekle codzienności, próbach dostosowania się do egzystencji w powojennej rzeczywistości czy kulturowe różnice, powodujące diametralnie odmienne spojrzenia na takie sprawy jak honor, ludzkie życie czy rolę jednostki i jej powinności w obliczu większej społeczności. Flanaganowi w dużym stopniu udało się także zasygnalizować, że wojenni oprawcy – w tym przypadku strażnicy obozowi nierzadko znęcający się nad podległymi im jeńcami – wywodzili się na ogół z ludzi normalnych i pospolitych, którzy w trakcie pokoju nie wyróżniali się szczególnym okrucieństwem czy wyrafinowaniem w zadawaniu bóli. Dopiero ekstremalne doświadczenia, niezwykłe warunki oraz specyficzne bodźce nowego środowiska doprowadziły do tego, że niepozorni osobnicy przemienili się w ludzkie bestie, dla których cudze życie nie miało większego znaczenia. Interesujące i cenne jest także spostrzeżenie, że do morderczej pracy przy budowie kolei kierowani byli szeregowi żołnierze, którzy niedożywieni i przemęczeni, osłabieni przez tropikalne choroby, uzbrojeni wyłącznie w sznury, drągi, młoty, pręty, słomiane kosze i motyki, pozbawieni wsparcia jakichkolwiek maszyn, umierali masowo niczym muchy, podczas gdy kadra oficerska nie była zmuszana do wykonywania żadnych ciężkich robót, ba, dostawała nawet skromną pensję.

 

Podsumowując, Ścieżki Północy to solidny kawał literatury, obok którego trudno przejść obojętnie – utwór wzrusza, wzbudza przerażenie, wywołuje smutek oraz poczucie straty. Co ważne, książka pozostaje bardzo dobrym dziełem i broni się, pomimo ogromnego szumu i medialnej otoczki. 12 lat pracy, 5 wcześniejszych wersji, spośród których wszystkie zostały spalone, ukończenie dzieła, traktowanego trochę jak synowski obowiązek, tuż przed śmiercią ojca Flanagana – wszystko to kaziło Ścieżki Północy piętnem sukcesu, narzucało na autora szereg oczekiwań, których ciężar z pewnością niełatwo było unieść. I chociaż wymowa utworu pozostaje beznadziejnie pesymistyczna i gorzka (można odnieść wrażenie, że fundamentem, na którym wzrasta świat jest bezsens i przemoc) to jednak Ścieżki Północy są fenomenalną książką, po którą zdecydowanie warto sięgnąć.

P.S. Książkę miałem okazje przeczytać dzięki pewnej Owcy, biorąc udział w zorganizowanym przez nią haikunkursie.

Wasz Ambrose 

---

[1] Richard Flanagan, Ścieżki Północy, przeł. Maciej Świerkocki, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2015, s. 11;

[2] Tamże, s. 289;

[3] Tamże, s. 43.