J.D. Salinger "Franny i Zooey" - Rzecz o duchowych kryzysach

Franny i Zooey

Jerome David Salinger

Tytuł oryginału: Franny i Zooey

Tłumaczenie: Maria Skibniewska

Wydawnictwo: Iskry

Liczba stron: 179

 

 

 

 

 

Dojrzewanie psychiczne to proces złożony i skomplikowany, który przebiegać może po najróżniejszych torach. W tej mnogości opcji odnaleźć można osobników (płci wszelakiej), dla których formowanie się osobowości jest doświadczeniem niewolnym od rozczarowań i niemiłych niespodzianek – oto bowiem na uchodzącym za nieskazitelny portrecie świata ludzi dorosłych zaczynają pojawiać się rysy i skazy. To, co do tej pory traktowane było jako uporządkowane, logiczne, racjonalne i – co bardzo ważne – sprawiedliwe, stopniowo jawi się jako układ szalenie nieprzewidywalny, gdzie w dodatku rządzą przypadek, ślepy traf oraz najniższe instynkty: marzycielskie rojenia są wyśmiewane przez złośliwy los, naiwna szlachetność musi ustąpić miejsca zgorzknieniu i cynizmowi, a szczerość i bezinteresowność spychane są w cień przez cwaniactwo, dwulicowość czy hipokryzję. Tego typu bezwzględna konfrontacja młodzieńczych ideałów z bezduszną rzeczywistością prowadzić może do negacji tego, co dotychczas uważaliśmy za sens naszego życiu – rezultatem jest głęboki kryzys egzystencjalny, z którego niełatwo jest się wygrzebać w pojedynkę. W takiej właśnie sytuacji znajduje się bohaterka dylogii Franny i Zooey autorstwa J.D. Salingera.

Utwór amerykańskiego pisarza składa się z dwóch opowiadań. Tytułowi protagoniści to dwoje najmłodszych spośród siedmiorga dzieci państwa Glassów. Cała gromadka jest wyjątkowa, bowiem każde spośród rodzeństwa cechuje się nieprzeciętną inteligencją – w młodości zarówno pięciu chłopców jak i dwie dziewczynki (…) stale występowało w radiowym programie „zgaduj zgaduli” dla dzieci, zatytułowanym: „Oto mądre dziecko” [1]. Z tego względu Glassowie od najwcześniejszych lat mieli możność stykania się zarówno z blaskami oraz cieniami związanymi z popularnością i rozpoznawalnością (Ogół słuchaczy dzielił się na dwa dziwnie zamknięte obozy: na tych, którzy uznawali małych Glassów za gromadę nieznośnie przemądrzałych smarkaczy i żałowali, że ich zaraz po urodzeniu nie potopiono lub nie zagazowano, i na tych, którzy ich uznawali za autentyczne cudowne dzieci, przedwcześnie mądre i dowcipne, godne szczerego podziwu, chociaż nie naśladowania [2]).

W momencie, gdy rozgrywają się wydarzenia tak Franny jak i Zooey są już pełnoletnimi ludźmi. 25-letni Zooey, będący (…) indywidualnością skomplikowaną, niejednorodną, rozszczepioną (…) [3], to uznany aktor, któremu wróżona jest świetlana przyszłość. 20-letnia Franny, persona wrażliwa, ale i stanowcza to studentka aktorstwa, która ku przerażeniu matki pogrąża się w abnegacji i apatii. Letarg, w jaki popada Franny wydaje się być zjawiskiem na tyle niebezpiecznym, że Zooey, pod zdecydowanym naciskiem rodzicielki godzi się na rolę diagnosty, który podejmuje się próby odszukania przyczyny załamania swojej młodszej siostry.

Fundamentem dzieła Salingera, na którym wzniesiono fabularną konstrukcję, są psychologiczne portrety postaci Zooeyego oraz Franny. Chłopak już od pierwszych stron daje się poznać jako dowcipniś, żartowniś i kpiarz, który jednak pod maską błazna skrywa zmysł obserwacji predestynujący go do przenikliwego i analitycznego spoglądania na otoczenie. Franny zaś zaskakuje szczerością i nieposkromionym językiem, wyróżniając się żywiołowością, werwą, czułością, ale i niezależnością w myśleniu. Tym, co sprawia, że brat i siostra są do siebie bardzo podobni, jest swoiste niedopasowanie – żadne z rodzeństwa nie potrafi bezkonfliktowo bytować w społecznej masie. Oboje zdają się żywić obrzydzenie przemieszane ze znużeniem wobec wtórności, miałkości oraz powtarzalności, przejawiających się w myślowych schematach i uproszczeniach, utartych wzorcach działania oraz obłudzie wynikającej z wyrwy ziejącej pomiędzy głoszonymi ideami a codziennym postępowaniem. Głośne wyrażanie niezadowolenia, punktowanie sprzeczności czy odkrywanie nieszczerości skutkują tym, że zarówno Zooey jak i Franny postrzegani są jako ludzie specyficzni i nieco kontrowersyjni (sam Zooey konstatuje, że są oni dziwadłami).

J.D. Salinger, Franny i Zooey, Wyd. Czytelnik

Sednem utworu są dyskusje prowadzone przez tytułowych protagonistów, których tematyka orbituje wokół takich zagadnień jak ontologia, duchowość czy istota religii. Dysputy okazują się znakomitym pretekstem do zaprezentowania interesujących przemyśleń dotyczących rzeczy, które pozornie zostały już ustalone i zdają się być niezmienne, trwałe, przyjmując postać dogmatów – J.D. Salinger bezpardonowo podważa owe pewniki, poddając w wątpliwość ich zasadność. Intrygująca jest choćby interpretacja biblijnych słów: ¹⁹Nie gromadźcie sobie skarbów na ziemi, gdzie mól i rdza niszczą i gdzie złodzieje włamują się i kradną. ²⁰Gromadźcie sobie raczej skarby w niebie, gdzie ani mól, ani rdza nie niszczą i gdzie złodzieje nie włamują się ani nie kradną [4], które Zooey podsumowuje w następujący sposób: Reasumując trzeźwo i logicznie nie widzę żadnej różnicy między człowiekiem, który chciwie zgarnia dobra materialne albo też intelektualne, a tym, który ciuła skarby duchowe. Jak sama powiedziałaś, skarb jest zawsze skarbem, i niech mnie kule biją, jeśli na stu świętych nienawidzących tego świata, jakich zapisała historia, dziewięćdziesięciu nie było w zasadzie tak samo chciwymi, antypatycznymi ludźmi jak cała reszta [5]. Równie ciekawa jest krytyka czystego akademizmu, tj. jałowych sporów i erudycyjnych popisów, która zawiera się w zdaniu: (…) wiedza powinna prowadzić do mądrości i (…) jeśli tego nie robi, jest tylko obrzydliwą stratą czasu [6].

Dzieło Salingera utrzymane jest w stylu, który przywodzi na myśl teatralny spektakl (sam narrator używa sformułowania (…) coś w rodzaju amatorskiego filmu prozą (…) [7]), bowiem akcja występuje jedynie w formie szczątkowej, ustępując miejsca partiom dialogowym oraz bardzo drobiazgowym opisom czynności, które protagoniści wykonują w trakcie toczących się rozmów. Amerykański pisarz z podziwu godną precyzją odmalowuje interakcje, jakie zachodzą pomiędzy bohaterami, ponadto stosuje liczne wtrącenia i dygresje, których celem jest przybliżenie poszczególnych sylwetek. Rezultatem tych zabiegów jest wytworzenie bardzo rodzinnej atmosfery, która powoduje, że śledzeniu perypetii Glassów towarzyszy uczucie ciepła i sympatii.

Wszystkie wymienione elementy składają się na bardzo solidną prozę, z którą obcuje się z niekłamaną przyjemnością. J.D. Salinger proponuje nam nietypowe spojrzenie na inteligencję, która w pewnych okolicznościach uchodzić może za brzemię i ciężar (geniuszom nierzadko przypina się łatkę odmieńca, dziwaka, a i bardziej wnikliwa obserwacja rzeczywistości może być źródłem rozczarowania i rozgoryczenia). Oprócz tego, dzięki tyradom Zooeya czytelnik zyskuje przyczynek do własnych rozważań poświęconych wierze, religii czy duchowości w ogóle. Wisienką na torcie jest osoba narratora, która posiada wyraźne znamiona postmodernistycznych płodów (bardzo mocna interakcja z odbiorcą). Jednym słowem: polecam! Choćby po to, by przekonać się, że J.D. Salinger to nie tylko Buszujący w zbożu.

---

[1] J.D. Salinger, Franny i Zooey, przeł. Maria Skibniewska, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1997, s. 52

[2] Tamże, s. 53

[3] Tamże, s. 50

[4] Mt, 6, 19-20

[5] J.D. Salinger, Franny i Zooey, przeł. Maria Skibniewska, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 1997, s. 134 – 135

[6] Tamże, s. 133

[7] Tamże, s. 47