Amos Oz "Dotknij wiatru, dotknij wody" - Realizm magiczny w kibucu

Dotknij wiatru, dotknij wody

Amos Oz

Tytuł oryginału: La-ga'at ba-maim, la-ga'at ba-ruah

Tłumaczenie: Danuta Sękalska-Wojtowicz

Wydawnictwo: Rebis

Liczba stron: 160

 

 

 

 

Żyd Wieczny Tułacz. Kim jest ów nieszczęśliwy osobnik? Czy to Izraelita, który znieważywszy samego Jezusa, kiedy ten dźwigał krzyż na ramionach w trakcie swej ostatniej wędrówki na Miejsce Czaszki, zwane też Golgotą, ukarany został nieskończoną poniewierką po świecie? A może to człowiek, który w trudnych do ustalenia okolicznościach zwiódł i w konsekwencji zgubił śmierć, w efekcie czego błąka się gdzieś po ziemskim padole, ze znudzeniem przyglądając się cudzemu życiu i samemu oczekując na nadejście czasów ostatecznych? A może Żyd Wieczny Tułacz to tylko rola, w którą w danym miejscu i czasie wciela się najbardziej odpowiednia ku temu postać? Jak choćby żydowski nauczyciel nazwiskiem Pomeranz, genialny matematyk i fizyk, zdolny muzyk oraz – co chyba oczywiste, jeśli uwzględnić panujące stereotypy – zegarmistrz, którego losy, na kartach swej powieści Dotknij wiatru, dotknij wody, kreśli izraelski mistrz pióra Amos Oz.

Napisany w 1973 roku utwór to dowód  na to, że warsztat pisarski Oza jest niezwykle bogaty, a autor nie zamyka się w jednym gatunku. O ile takie dzieła jak choćby Spokój doskonały (1982) czy Nie mów noc (1994) to książki na wskroś realistyczne oraz dojrzałe, przesiąknięte subtelnością i melancholią, cechujące się niespieszną narracją oraz koncentracją na detalach, o tyle Dotknij wiatru, dotknij wody już od pierwszych stron uderza baśniowo-fantastycznym charakterem. Na jaw wychodzi, że przynajmniej na początkowej ścieżce swojej literackiej kariery, Amos Oz romansował z gatunkiem, z którym na ogół wiążemy pisarzy iberoamerykańskich, tzn. z realizmem magicznym.

Protagonistami Dotknij wiatru, dotknij wody jest małżeństwo polskich Żydów, Stefy i Eliszy Pomeranzów. Nauczyciel (…) matematyki i fizyki w Państwowym Gimnazjum imienia Mickiewicza w mieście M. [1], który w wolnym czasie prowadził badania teoretyczne oraz wykładowczyni filologii niemieckiej w tej samej placówce dydaktycznej, należąca do Towarzystwa Miłośników Goethego – kres idyllicznej (?) egzystencji pary następuje w momencie wybuchu II Wojny Światowej. Konflikt, który rozdarł Europę, rozdziela też ukochanych – Elisza nie wierząc w dobre intencje niemieckiego agresora, zaszywa się w polskiej głuszy, by po miesiącach tułaczki po niemal całej Europie, osiąść w nowo powstającym państwie Izrael. Stefa postanawia zostać w mieście M., ale w końcu i na nią przychodzi pora – sytuacja w okupowanej Polsce zmusza kobietę do szukania schronienia w Związku Radzieckim. Elisza, zamieszkawszy w kibucu zajmuje się wypasem owiec, naprawą zegarków oraz kontynuowaniem matematycznych dociekań. Ale efekt dywagacji – epokowe odkrycie pozwalające wyjaśnić jeden z najbardziej zagadkowych paradoksów związanych z pojęciem nieskończoności – po raz kolejny zburzy budowany z mozołem spokojny byt.

Dotknij wiatru, dotknij wody to książka poruszająca szerokie spektrum zagadnień, chociaż przyznać trzeba, że wiele tematów jest zaledwie napoczętych, wspomnianych, zasygnalizowanych. Oz przytacza slogany dotyczące konfliktów zbrojnych, zgodnie z którymi są to zdarzenia ożywcze, niosące ze sobą wiatr zmian (Wojna, mimo całej potworności i barbarzyństwa, nastręczała sposobność odmłodzenia Europy, odświeżenia zużytych idei i uczestnictwa w roli obserwatora w wydarzeniu historycznym na wielką skalę [2]), pokazując jednocześnie kompletną dewaluację tych haseł. Nie brakuje również refleksji związanych z kwestią współodpowiedzialności za wyrządzane zło, współodpowiedzialności, do której zalicza się bierność, nieme przyzwolenie, brak zdecydowanego potępienia dla urągających człowieczeństwu praktyk (Bywają w życiu jednostki czy narodu chwile kiedy milczenie jest odrażającą formą wypowiedzi [3]).

Ważne miejsce w prozie Oza zajmuje także problematyka emigracji. W powieści odmalowano szereg postaci, których dotychczasowe życie obróciło się w ruinę – pozostał po nim jedynie miraż, zdeformowany pejzaż, wegetujący wyłącznie we wspomnieniach. Tym samym ukazano dramat uchodźstwa, bowiem nawet jeśli uda nam się odnaleźć nową ojczyznę, trafić do kraju, którego mieszkańcy okażą nam gościnę (albo, którego historię sami będziemy współtworzyć), to zawsze pozostaje (…) trud nabierania nawyków w nowym miejscu (…) [4]. Poruszana materia migracji jest o tyle interesująca, że równocześnie Amos Oz rozpościera przed czytelnikiem panoramę odradzającego się państwa Izrael. Prezentowany portret jest bogaty, żywy i wesoło skrzy się całą paletą kolorów – autor przytacza zarówno blaski i nadzieje związane z narodzinami Izraela (Oznacza to nawrócenie na judaizm pasa ziemi, jej wód, pól i równin, jakby nareszcie jakiś bóg zlitował się nam nami i wszystko się odmieniło – od tej chwili cała galaktyka będzie nas tolerować, pogodzi się z naszym wyglądem, zniesie nasze pieśni, nasze zapachy, nasze żarty, przestanie nas ustawicznie nękać, przynajmniej w maleńkim zakątku na krańcach ziemi, w lilipuciej krainie. Nagle otrzymaliśmy wszyscy przebaczenie przekraczające nasze najśmielsze marzenia, nareszcie odpuszczono nam winy [5]), ale nie powstrzymuje się przed obnażeniem słabostek i niedoskonałości młodego państwa ((…) zbiorowisko imigrantów z różnych stron świata buduje kraj, każdy według innych zasad [6]).

Izraelski pisarz nie unika również napomknięcia o dziedzinach tak uniwersalnych, jak sekrety człowieczej duszy. Dotknij wiatru, dotknij wody można uznać za studium wyobcowania, bowiem Amos Oz na przykładzie Pomeranza uzmysławia nam, ze każdy osobnik, nie przejawiający zbytniego entuzjazmu, by stać się elementem zdrowej tkanki społecznej, świadomie izolujący się poprzez decyzję o egzystencji na marginesie codzienności, z dala od zgiełku ważkich dla danej grupy spraw, skazany jest na niechęć i nieufność, które ostatecznie prowadzą do ostracyzmu. Ponadto, wraz z Pomeranzem przekonujemy się, że w ogromnej liczbie przypadków ludzką naturę zżera (…) straszliwa żądza tajników władzy, niewyobrażalnych odmian jej rozkoszy, pragnienie dominacji, triumfowania, panowania, zawzięta tęsknota do wszechmocy [7].

Wyróżnikiem książki Amosa Oza jest styl, w jakim została ona utrzymana. Tak jak wcześniej wspomniano, Dotknij wiatru, dotknij wody to proza z pogranicza realizmu magicznego, przywodząca na myśl zawiłe literackie równania. Karty powieści przesycone są metaforami oraz wypadkami o niezwykłym, magicznym charakterze. Warto jednak podkreślić, że owej fantastyczności jest w utworze zwyczajnie za dużo – nabrzmiałe alegoriami i symbolizmem zdania, gwałtownie eksplodują, zalewając czytelnika patosem przekwitłych słów, które w tak ogromnej ilości nużą oraz zaciemniają prezentowaną treść. Ratunkiem, który pozwala przebrnąć czytelnikowi przez to wzburzone morze przenośni i symboli, okazuje się język. Oz operuje nim w sposób mistrzowski, pozwalając nam rozsmakowywać się poszczególnymi słownymi budowlami. I znowu spokój mrocznego lasu. Pieszczota nocnego wietrzyku. Milczenie szronu. Mlaskanie błota. Ucieczka bez ocalenia [8]; W dali szczyty górskie rozszarpywały sierp księżyca i zwierały na nim szczęki [9]; (…) szept ciszy tuż przed świtem [1o] – to tylko wybrane przykłady, dowodzące kunsztu izraelskiego artysty.

Reasumując, Dotknij wiatru, dotknij wody to ciekawa, chociaż z pewnością niełatwa powieść. Przyjęta forma utworu (flirt z realizmem magicznym) prowadzi do rozmycia fabuły i nieostrości zachodzących wypadków. Ale jednocześnie zastosowany zabieg zwiększa przestrzeń interpretacji dzieła, które można rozpatrywać jako przejmującą elegię o utraconej ojczyźnie, pieśń o miłości, na drodze której złośliwy los rzuca szereg przeszkód czy jako opowieść o nadziejach i oczekiwaniach, towarzyszących narodzinom nowego państwa.

---

[1] Amos Oz, Dotknij wiatru, dotknij wody, przeł. Danuta Sękalska, Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 1998, s. 5

[2] Tamże, s. 10

[3] Tamże, s. 24

[4]Tamże, s. 38

[5] Tamże, s. 90

[6] Tamże, s. 87

[7] Tamże, s. 96

[8] Tamże, s. 27

[9] Tamże, s. 93

[10] Tamże, s. 123