Wsłuchując się w szum pustki, czyli "Nie mów noc" Amosa Oza

Nie mów noc

Amos Oz

Tytuł oryginału: Al tagidi lajla

Tłumaczenie: Agnieszka Jawor

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 268

 

 

 

Nie mów nic, nie wysilaj się, bowiem Twoje słowa i tak spije chciwy wiatr. Do moich uszu dotrze jedynie zdeformowane echo Twojego wołania. Nie mów nic, bowiem w karby zwrotów i fraz i tak nie uda Ci się pochwycić tego, co niewyrażalne. Imponderabilia krążą nad nami niczym złośliwe ptactwo, które szydzi z naszej bezradności. Lepiej będzie usiąść i wspólnie pomilczeć. Bez zbędnego ruchu, bowiem gesty i tak nie wyrażą tego, co pragniemy przekazać, będziemy wpatrywać się w swoje twarze, próbując wyczytać z nich to, czego nie potrafimy pojąć w nas samych. A kiedy już wszystkie środki komunikacji zawiodą, sięgniemy po jedyną rzecz, która nam pozostała – wspólnie uraczymy się lekturą powieści Nie mów noc, autorstwa Amosa Oza.

Amos Oz to nazwisko głośne w literackim światku. Oz to urodzony w 1939 roku izraelski prozaik, eseista oraz publicysta piszący w języku hebrajskim. Artysta wywodzi się z rodziny ukraińskich Żydów, którzy w latach 30-tych wyemigrowali do Palestyny i osiedlili się w Jerozolimie. Oz dorastał w kibucu [1], w którym ukończył szkołę średnią. Po odbyciu służby wojskowej, podjął studia z zakresu historii literatury oraz filozofii na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie. Po zdobyciu wykształcenia wyższego, Oz powrócił do kibucu, w którym przez 20 lat pracował jako rolnik oraz nauczyciel. Amos Oz brał udział w potyczkach arabsko-izraelskich – w wojnie sześciodniowej oraz w wojnie Jom Kipur. W 1965 roku ukazał się debiutancki zbiór opowiadań (Tam, gdzie wyją szakale). Od tego czasu Amos Oz regularnie publikuje swoje teksty, spośród których wiele zostało przetłumaczonych także w Polsce. Jednym z utworów, z którymi ma okazję zetknąć się polski czytelnik jest dzieło Nie mów noc, wydane na łamach oficyny Czytelnik w ramach serii Nike.

Nie mów noc to powieść, której kanwę stanowią losy dwójki bohaterów. Teo to 60-letni architekt, przed którym coraz wyraźniej zarysowuje się perspektywa emerytury. Rychły koniec zawodowej pracy zdaje się również wpływać na codzienną  egzystencję mężczyzny, który staje się coraz bardziej wycofany i bierny. Noa to 45-letnia nauczycielka literatury przytłoczona opiekuńczą ręką partnera, która w mniemaniu kobiety tłamsi jej niezależność. Para mieszka w Tel Kedar, sennym miasteczku położonym na skraju pustyni. Monotonię prowincjonalnego żywota przerywa tragiczne wydarzenie – cichy i nieśmiały uczeń z klasy, z którą zajęcia prowadziła Noa, zostaje odnaleziony martwy. Przyczyną zgonu był uraz będący najprawdopodobniej następstwem spożycia narkotyków. Ta smutna historia młodego i pozostającego w cieniu rówieśników chłopca wzbudza niespodziewanie całkiem duży oddźwięk – ojciec młodzieńca, wdowiec, który z racji wykonywanego zawodu (handlarz bronią w Afryce) nie poświęcał swojej latorośli zbyt wiele czasu, pragnie przysłużyć się pamięci syna inicjując założenie ośrodka odwykowego dla młodych ludzi. Z uwagi na fakt, że dziecko spośród wszystkich pedagogów największą sympatię darzyło Noę, ojciec, który zamierza zapewnić środki finansowe na powstanie  i funkcjonowanie oddziału odwykowego, prosi kobietę o pilotowanie całego projektu. Pomysł od początku budzi wątpliwości i szczerą niechęć lokalnych mieszkańców, ale Noa całkowicie poświęca się podjętemu zadaniu, odczuwając podświadomie poczucie winy z powodu zgonu chłopca. Realizacja przedsięwzięcia staje się jednocześnie szansą na to, by Teo oraz Noa poznali się wzajemnie i spojrzeli na swój 8-letni związek z nowej perspektywy.

Kluczowym elementem utworu jest subtelnie i wnikliwie prezentowana relacja pomiędzy dwójką protagonistów, która pulsuje, przybierając różnorodne postacie i nieustannie zmienia się, na skutek czego zarówno Noa jak i Teo muszą zredefiniować swój światopogląd oraz sposób patrzenia na partnera. W miarę postępowania fabuły bohaterowie zyskują okazję do tego, aby ujrzeć w swoim bliskim tę stronę osobowości, która na co dzień nie ogląda światła dziennego. Pojawia się zatem szansa, by otrzymać rozleglejszą wiedzę na swój temat, tyle, że nadarzająca się sposobność wykorzystywana jest głównie do podglądania wad partnera. Decydującym czynnikiem determinującym postępowanie kobiety jest chęć udowodnienia samodzielności. Z tego względu podejmowane działania uwarunkowane są przekonaniem, że Teo wciela się w rolę dojrzałego i mądrego pedagoga, który milcząco czuwa nad każdym ruchem swojego podopiecznego, gotów do natychmiastowej pomocy, ale, jeśli to konieczne, także do drobnej przygany. Z kolei mężczyzna sprawia wrażenie człowieka, który lęka się zbyt zażarcie manifestowanej autonomii swojej ukochanej. Teo stara się otoczyć Noę ciasnym kokonem troski i wsparcia, obawiając się rozczarowania, które może ją spotkać, tyle, że niezdarne wyrażanie własnych uczuć prowadzi do nieprawidłowego dekodowania wysyłanych sygnałów. Zachowanie starszego architekta rozpatrywane jest w kategoriach przygany, milczącej złośliwości, głębokiego sceptycyzmu, uporczywego głosu rozsądku, którym odwiecznie bombardowane są ludzki zapał i ambicja.

Nie mów noc jest powieścią, z kart której formuje się niezbyt optymistyczne przesłanie, zgodnie z którym wspólna egzystencja dwójki ludzi narażona jest na szereg niebezpieczeństw i pułapek. Amos Oz ciekawie unaocznia, że bardzo łatwo jest przygasić żarzące się uczucie chłodnymi grudami rutyny, które skutecznie zniechęcają do ciągłej i nieustannej fascynacji partnerem, do kolejnych prób odkrywania niezbadanych połaci jego osobowości. Izraelski pisarz uświadamia także, jak szybko można zadowolić się wyrobionymi opiniami oraz skleconymi naprędce stereotypami, które są jednak zdradzieckie i śliskie, bowiem prowadzą do zbudowania szczęścia bardzo kruchego i wrażliwego na najmniejszy podmuch złośliwego losu – byle błahostka, która zmusza do wyrażenia swoich myśli i refleksji, a więc do odsłonięcia swojej natury, może doprowadzić do lawiny nieporozumień, drobnych, ale licznych i uciążliwych, formujących się w bogatą mozaikę, której kształt może skutecznie przerazić obie strony związku.

Patrząc na utwór z tej perspektywy należy stwierdzić, że Nie mów noc to dzieło traktujące o trudnościach, z jakimi wiąże się próba międzyludzkiej komunikacji. Bohaterowie książki, choć żyją pod jednym dachem i pozornie wiedzą o sobie całkiem sporo, padają ofiarą niemocy przeprowadzenia autentycznej rozmowy, dialogu, w trakcie którego obie strony wygłaszają swoje myśli, słuchając jednocześnie tego, co ma do powiedzenia druga strona. Tego typu konwersacja zastępowana jest imputowaniem i przypisywaniem określonych intencji, a realne słowa partnera ustępują miejsca domysłom i przypuszczeniom (co ten byłby rzekł, jak byłby się zachował, jakiej reakcji można byłoby po nim oczekiwać w określonej sytuacji).

Nie mów noc to pozycja, która na tle współczesnych literackich płodów wyróżnia się stylem. Fabuła powieści płynie leniwie i niespiesznie, opowiadania historia rozwija się powoli, zaś zachodzącym wydarzeniom daleko do nagłych i niespodziewanych zwrotów akcji. Bardzo interesująca jest także przyjęta forma narracji, która odznacza się pieczołowitością i drobiazgowością opisu, przywodząc na myśl obraz uchwycony okiem kamery. Każdy szczegół, nawet najmniejszy detal odmalowany jest z pedantyczną precyzją, której towarzyszą chłodny obiektywizm. Ta beznamiętna bezstronność charakterystyczna dla rozdziałów pisanych z perspektywy trzecioosobowego narratora ciekawie współgra z subiektywnymi odczuciami i wrażeniami bohaterów, którzy wypowiadają się w formie pierwszoosobowej. Emocje protagonistów, afektacje i wzruszenia, osądy partnera, wspomnienia zabarwione nutką sentymentu świetnie kontrastują z opisami surowej pustyni czy bezwładem martwych przedmiotów.

Krótko reasumując, proza Amosa Oza po raz kolejny okazała się dla mnie bardzo satysfakcjonująca. Spokojna, wręcz powolna narracja za sprawą której poruszono odwieczny problem wzajemnego porozumienia w połączeniu z unosząca się z kart powieści nostalgią i tęsknotą za przeszłością stworzyły bardzo udaną kompozycję. Powieść nie jest może zbyt odkrywcza (kluczowe kwestie sprowadzą się do konstatacji o niemożności opuszczenia wygodnej skorupy egocentryzmu oraz przekonaniu, że w pewnym stopniu człowiek prowadzi egzystencję samotnej wyspy), ale posiada nieodparty urok, który może oczarować niejednego miłośnika słowa pisanego.

Wasz Ambrose

---

[1] Kibuc (hebr. קִבּוּץ) – wspólnota żydowska w Izraelu, oparta na wspólnej własności ziemi, wspólnej pracy i odpowiedzialności materialnej