Tomasz Mann "Czarodziejska góra" - Między niebem a ziemią

Czarodziejska góra

Thomas Mann

Tytuł oryginału: Der Zauberberg

Tłumaczenie: Józef Kramsztyk, Władysław J. Tatarkiewicz

Wydawnictwo: MUZA S.A.

Liczba stron: 800

 

 

 

 

Góra bądź szczyt to wyrazy o dość bogatej symbolice. Uosabiają one niedostępność, niezależność oraz izolację – zawieszone pomiędzy niebem a ziemią, górskie szczyty zdają się trwać jako byty same w sobie. Wdrapywanie się na wierzchołek kojarzy się z przeciwnościami losu oraz trudnościami, jakie należy pokonać, by osiągnąć upragniony cel. Stąd góry można łączyć z uporem i determinacją. Z racji sędziwego wieku, skalne masywy utożsamiane są z mądrością i rozwagą. Wierchy to także niewzruszenie, trwałość czy ostoja, na której można oprzeć się, gdy świat u stóp opłukiwany jest z jarzma grzechu. Biorąc pod uwagę wszystkie te przymioty, nietrudno dziwić się, że gdzieś w otoczeniu skalistych turni dochodzi do niezwykłych metamorfoz. O jednym z takich przeobrażeń wspaniale napisał Tomasz Mann, autor Czarodziejskie góry, dzieła zaliczanego do światowego kanonu.

 

Akcja powieści została osadzona w sanatorium Berghof. Światowej sławy lecznica, do której z całego globu przyjeżdżają cierpiący na wszelakiej maści choroby płuc znajduję się w Davos, miasteczku położonym pośród szwajcarskich Alp. W momencie rozpoczęcia fabuły do ośrodka przybywa młody Niemiec Hans Castorp. Głównym celem wyprawy są odwiedziny kuzyna, Joachima Ziemssena, skierowanego do Davos na leczenie. Zaplanowany na trzy tygodnie pobyt, na skutek postawionej przez miejscowego lekarza diagnozy – gruźlica płuc – przedłuża się do kilku lat. Dzięki temu Hans Castorp zyskuje sposobność, by stać się członkiem osobliwej społeczności – jako pacjent poznaje on specyfikę egzystencji ludzi chorych, a więc osobników wyrzuconych z kolein swojego dotychczasowego żywota, które w większości przypadków miało już ściśle zdefiniowane ramy i treść (a przynajmniej pozory treści).

 

Książka Tomasza Manna to proza monumentalna, przywodząca na myśl próbę zamknięcia w karbach słów absolutu i wyekstrahowania z niego surogatu dostępnego i zrozumiałego dla zwykłych śmiertelników. Niemiecki noblista przeprowadza wnikliwą wiwisekcję przeróżnych charakterów, zebranych pod jednym dachem sanatorium Berghof. Autor zagłębia się w otchłanie człowieczej duszy, grzebie w odmętach ludzkich umysłów – produktem owej eksploracji są buchające strumienie słów, tętniące niespokojnymi pytaniami, których istotą jest docieczenie sedna naszej egzystencji.

 

Nośnikiem za sprawą którego Mann porusza szereg interesujących i ważkich zagadnień jest Hans Castorp, pewien zwyczajny sobie młody człowiek [1], który przed odwiedzeniem Davos w tym właśnie był najbardziej sobą, że lubił żyć wygodnie, a nawet, pomimo swego anemicznego i wydelikaconego wyglądu, był mocno i z całej duszy przywiązany do prostych rozkoszy życiowych, jak łakome niemowlę do piersi matczynej [2]. Hans Castorp – wygodnicki elegancik oraz podwójny nowicjusz (jako nowoprzybyły oraz jako człowiek ze stosunkowo krótkim ziemskim stażem), posiadający całą masę starczych nawyków, przyzwyczajeń oraz rytuałów, za którymi skrywają się nijakość, bezosobowość oraz brak wyraźnie nakreślonego celu życiowego – okazuje się idealnym materiałem nie tylko na pacjenta, ale i na ucznia. W małej mieścinie nie brakuje nauczycieli, mentorów oraz pedagogów, dla których Castorp jawi się jako biała kartka wciąż czekająca na zapisanie. Młodzieniec jest tym bardziej podatny na wpływy innych, że jako wcześnie osierocony, odczuwa braki ojcowskiego autorytetu.

 

Pierwszym, który pod skrzydła swojej mądrości, pragnie wziąć Hansa Castorpa jest Włoch Settembrini. To kwieciście i plastycznie formułujący swoje myśli humanista, który odznacza się ogromną charyzmą oraz niepoślednim intelektem. Protagonista oddaje się wpływom Settembriniego, chociaż w relacji obu panów nie brakuje zgrzytów i tarć. Włoski filozof to człowiek oświecenia, zwolennik i szerzyciel idei rozwoju duchowego, szeroko rozumianego postępu, racjonalizmu, równości i demokracji. Wszystkie te hasła stoją w wyraźnej opozycji do postawy dziadka Hansa Castorpa – konserwatywnego Niemca, który do tej pory odgrywał najważniejszą rolę dla sfery intelektualnej młodzieńca. Efektem licznych punktów zapalnych jest pobudzenie Hansa Castorpa do wzmożonej pracy umysłu, dzięki czemu uczeń rozszerza swoje horyzonty myślowe, usiłując nawet wydeptywać własne ścieżki na filozoficznym szlaku. Przeciwieństwem Settembriniego jest niedoszły jezuita Leon Naphta, stanowiący uosobienie średniowiecznej wizji pojmowania rzeczywistości. Ów cherlawy starszy pan lubuje się w dualizmie, którego oznaki dostrzega w każdym aspekcie otoczenia. Prowadzone przez niego tyrady są silnie nacechowane chrześcijańską eschatologią, zajmującą się rzeczami ostatecznymi takimi jak koniec świata czy śmierć. Równie mocne przekonanie o niechybnej paruzji (ponownym przyjściu Jezusa u schyłku dziejów) skłania Naphtę do rozważań nad staraniami dotyczącymi ustanowienia Królestwa Bożego na ziemi jeszcze przed powtórnym zjawieniem się Chrystusa, których rezultatem jest przeświadczenie, że tylko proletariat może zgotować Synowi Bożemu godny powrót. Domeną Naphty jest także pogarda dla wszelkich uciech, ale i dla jednostki, indywidualizmu czy rozwoju. Efektownym dopełnieniem Czarodziejskiej góry są dysputy, w jaki wchodzą Settembrini oraz Naphta. Dzięki obu interlokutorom, przejawiającym tendencje do długich, ale i jałowych, bezproduktywnych polemik, Tomasz Mann prezentuje szereg poglądów, spostrzeżeń oraz refleksji dotyczących ludzkiej natury, cywilizacji, społeczności, itd.

 

Warto podkreślić, że sama atmosfera uzdrowiska sprzyja kontemplacji i filozofowaniu. Davos to wioska otoczona koroną gór, odcięta od cywilizacji znajdującej się u jej podnóża. Separacja kuracjuszy jest więc podwójna – są oni zmarginalizowani z racji geograficznego położenia, jak również ze względu na chorobę, która zawsze jest formą piętna, stygmatu, brzemienia, która w dodatku często uprzedmiatawia, degraduje człowieka do roli ofiary, obiektu źle maskowanej litości i lęku, strachu. Odosobnienie wyraża się także w tym, że człowiek, który wstępuje w szeregi pacjentów zostaje oderwany od swojej rutyny – obowiązki, kłopoty, bolączki, oczekiwania, widoki na przyszłość, interesy zostają zepchnięte na dalszy plan, by stopniowo i sukcesywnie zblaknąć, zaniknąć, rozpuścić się w strumieniu upływającego czasu. Czasu, będącego bardzo ważnym składnikiem powieści, który jest równocześnie fundamentem i rusztowaniem. Kolejne minuty i godziny są przedmiotem rozważań Hansa Castorpa, który stara się zgłębić ich naturę. Młodzieniec konstatuje, że mijający czas jest niestały i zdradza tendencje do nieregularności (stąd określenie, że jest to tajemnica, nierealna i wszechpotężna) – chwile nudy i monotonii, kiedy paraliżuje nas bezczynność i stagnacja, wleką się niemiłosiernie, ale przeżyte w ten sposób dni (jałowe i puste, a ponadto bliźniaczo do siebie podobne), kiedy spojrzeć na nie retrospektywnie, jawią się jako jedno mgnienie, które, nie wiedzieć kiedy, uciekło bezpowrotnie. Zupełnie odwrotne własności przejawia czas, który wypełniony jest działaniem, nowymi doświadczeniami, a więc wigorem i ikrą dynamizmu – z punktu widzenia tu i teraz minuty uciekają niedostrzegalnie i prędko, ale ponieważ rzeczywistość nieustannie odkrywana jest na nowo, ciągle ożywia nas ona swoją świeżością, dając nam poczucia wysycenia oraz bytowania gdzieś poza głównym korytem pędzącego nurtu czasu, którego wartki prąd niszczy i unicestwia. Te czasowe anomalie zostały świetnie uwypuklone poprzez pory roku nawiedzające Davos, które w żadnej mierze nie trzymają się kalendarzowych terminów – śnieg często zaskakuje mieszkańców w sezonie letnim, w przeciągu zimowego okresu nierzadkie są słoneczne i pełne ciepła dni, wiosna lubi zjawiać się dopiero w lecie, itd. 

 

Czarodziejska góra to także interesujące studium choroby, która przedstawiona zostaje jako bezwymiarowa teraźniejszość, nieustanne tkwienie w chwili obecnej z racji wspomnianego wcześniej wyrwania się z kręgu dotychczasowej egzystencji. Ciekawy jest również pogląd, że choroba to swoiste usamodzielnienie się ciała, wyjście materii na pierwszy plan i jej chwilowa dominacja nad duchem, którego aktywność zostaje ograniczona, zmniejszona, osłabiona. Należy przy tym zauważyć, że samo Davos i jego klimat malują się jako wyzwalacz, katalizator, przyśpieszacz które doprowadzają do wybuchu schorzenia, tak by objawiło się ono w pełnej krasie, co umożliwia pełne i skuteczne wyleczenie.

 

Czas oraz choroba to niejedyne tematy zahaczające o absolut. Na łamach swojej powieści Tomasz Mann postanowił zmierzyć się też z fenomenem trwania, bytu, któremu poświęconych jest kilka trafnych obserwacji. Intrygująca jest już sama definicja życia ukuta na kartach powieści: Nie jest materialne, i nie jest z ducha. Jest czymś pośrednim, jest zjawiskiem uwarunkowanym przez materię, niby tęcza na wodospadzie, niby płomień. Ale choć niematerialne, jest zmysłowe, aż do rozkoszy i do obrzydzenia, jest bezwstydem materii, która uzyskała wrażliwość na samą siebie i bodźce z zewnątrz, jest wyuzdaną formą istnienia [3]. I dalej: A życie ze swojej strony? Czyż może jest tylko zakaźną chorobą materii – podobnie jak to, co wolno nazwać pranarodzinami materii, było może tylko chorobą pierwiastka niematerialnego, jego wybujaniem pod wpływem jakieś podniety? [4]. Niemiecki autor nie boi się sięgać po kwestie ostateczne, podniosłe, monumentalne, które często przywołuje w swojej opowieści, wykorzystując w tym celu zacięcie Hansa Castorpa do teoretyzowania i mędrkowania. Wydaje się, że właśnie w tym tkwi siła Czarodziejskiej góry – dywagacje protagonisty oraz samego narratora (przypominającego momentami podmiot liryczny) otaczają czytelnika szczelnym kokonem, stając się impulsem do własnych rozmyślań. Godny nadmienienia jest fakt, że to zaglądanie do własnej duszy, które staje się udziałem Hansa Castorpa jest owocem pewnego rodzaju paradoksu – impulsem do samorozwoju i do przyjrzenia się samemu sobie są bowiem marazm, bezruch, inercja i przymusowa bezczynność. Zatem z fizycznej apatii rodzi się psychiczna operatywność – czyny, zapał, ruchliwość, wszystko to zostaje przeniesione na płaszczyznę duchową. 

 

Czarodziejska góra ma oczywiście jeszcze wiele innych wykładni, na których można ją rozpatrywać. Mnogość potencjalnych odczytać sprawia, że powieść słusznie uważana jest za literackie arcydzieło. Niemiecki autor umiejętnie uświadamia nam jak wielką i skomplikowaną machiną jest świat oraz zamieszkujący go człowiek. Pisarz szczególnie chętnie udowadnia nam, że żadne przedmioty, wydarzenia czy osoby nie są płaskie i jednowymiarowe – Niemiec ujawnia drugie oblicza poszczególnych rzeczy, pokazując jednocześnie, że rzeczywistość to system naczyń połączonych. Dane składniki oddziałują na siebie, wobec czego nawet niewielka zmiana jednego członu może przekładać się na diametralne różnice w funkcjonowaniu całego układu.

 

Bardzo ciekawe jest także zwrócenie uwagi na dwoistość i dualizm wielu elementów, z których zbudowana jest nasza rzeczywistość – góry i niziny, duch i ciało, zdrowie i choroba, liberalizm i konserwatyzm, analiza i synteza. Tomasz Mann często zestawia pozornie sprzeczne komponenty, które przeglądając się we własnych różnicach wyjawiają nieznane dotąd właściwości. Czarodziejska góra to również galeria nietuzinkowych postaci o symbolicznym wydźwięku. Dr Krokowski zdradzający zainteresowania podświadomością, spirytualizmem czy telekinezą może uchodzić za spadkobiercę psychoanalizy Freuda, Mynheer Peeperkorn to niemal ziemskie wcielenie Bachusa, poczciwy Joachim reprezentuje grupę prostych wojaków, gotowych złożyć swe życie na ołtarzu nawet najbardziej abstrakcyjnej idei, w imię karności, dyscypliny i posłuszeństwa, a Kławdia Chauchat, Rosjanka o francuskim nazwisku, to personifikacja femme fatale. Całość uzupełniają takie pojemne znaczeniowo komponenty jak muzyka (harmonia, wyciszenie, spokój), alchemia (wiedza tajemna, poszukiwania nieśmiertelności, etc.), zdjęcia rentgenowskie (ukazujące wnętrze człowieka, na którym to obrazie nie można jednak uchwycić duszy) czy migająca w tle (na nizinach), zarysowująca się wojna (którą wielu traktuje jako rzecz konieczną, nieuniknioną, wręcz pożądaną i niezbędną dla moralnego odrodzenia Europy).

 

Reasumując, Czarodziejska góra to proza najwyższych lotów, której istota wymyka się czytelniczej percepcji przy jednorazowej lekturze. Mnogość odwołań i potencjalnych interpretacji idealnie wpisują się w prawidła postulowanego przez Umberto Eco Dzieła otwartego. Chociaż zdecydowanie nie przepadam za tego typu sformułowaniami, to jednak w przypadku płodu Manna wydaje się ono jak najbardziej zasadne – to książka, którą powinien znać każdy miłośnik słowa pisanego.

---

[1] Tomasz Mann, Czarodziejska góra, przeł. Józef Kramsztyk, Władysław J. Tatarkiewicz, Wydawnictwo Literackie MUZA S.A., Warszawa 2016, s. 9

[2] Tamże, s. 41

[3] Tamże, s. 316

[4] Tamże, s. 326