Alexandru Ivasiuc "Westybul" - Miłosna soczewka

Westybul

Alexandru Ivasiuc

Tytuł oryginału: Vestibul

Tłumaczenie: Danuta Bieńkowska

Wydawnictwo: PIW

Seria: Proza Współczesna

Liczba stron: 272

Westybul (łac. vestibulum) to wystawny przedpokój przy wejściu do rezydencji bądź pałacu, który stanowi połączenie głównego wejścia z resztą pomieszczeń. W Starożytności westybul miał formę korytarza bądź holu, natomiast w barokowych i renesansowych pałacach oraz obecnie, w teatrach, filharmoniach czy innych gmachach użyteczności publicznej, westybul to rozbudowany, ozdobny i dekoracyjny przedsionek, pełniący funkcję reprezentacyjną. Westybul to również tytuł powieści Alexandru Ivasiuca, opublikowanej na łamach serii Proza Współczesna, firmowanej logiem Państwowego Instytutu Wydawniczego.

Alexandru Ivasiuc (1933 – 1977) to rumuński pisarz nowelista, lekarz z zawodu oraz psycholog. Urodzony w Syhocie Marmaroskim w rodzinie profesora nauk ścisłych. W 1940 roku, na skutek postanowień drugiego arbitrażu wiedeńskiego, w wyniku którego północna część Siedmiogrodu oraz część Marmaroszu (wraz z miastem Syhot) trafiły w ręce Węgrów, cała rodzina przeniosła się do Bukaresztu. Po ukończeniu liceum podjął studia wyższe na Wydziale Filozoficznym, z których jednak został wydalony z przyczyn ideologicznych. Ivasiuc kontynuował edukację na Wydziale Medycznym, tyle, że tych studiów również nie dane było mu ukończyć – w 1956 roku wziął udział w rozruchach, które były echem strajków robotniczych w Poznaniu oraz w Budapeszcie. Przyszły autor został aresztowany i skazany na obóz pracy. Od 1968 roku Ivasiuc pracował przy ambasadzie amerykańskiej w Bukareszcie, został także członkiem Partii Komunistycznej. Liczne podróże po Stanach Zjednoczonych, zgoda na studia zagraniczne, wizyty w Anglii to według niektórych współczesnych badaczy sugestia, że Alexandru Ivasiuc mógł pełnić rolę tajnego informatora rumuńskich służb bezpieczeństwa. Tyle, że pisarzowi, który zmarł tragicznie w 1977 roku w trakcie trzęsienia ziemi w Bukareszcie, jak dotąd nie udało się udowodnić współpracy. Artysta może pochwalić się w swoim dorobku kilkoma powieściami, wśród których za najlepszą uchodzi jego debiut, napisany w 1967 roku Westybul.

Westybul to utwór, który charakteryzuje się bardzo interesującą kompozycją. Na książkę składają się listy świeżo upieczonego profesora Akademii Medycznej kierowane do 19-letniej studentki. Główny bohater przelewa na papier emocje, które targają jego udręczoną duszą, w pełni odsłaniając je przed czytelnikiem. Szczegółowe studium własnych uczuć oraz bezkompromisowe obnażenie własnej psychiki jest jednak aktem połowicznym – profesor Ilea jest bowiem świadom, że płodzone zdania nigdy nie dotrą do adresatki, będącej obiektem żarliwej miłości. Lęk i obawa przed stanem, do jakiego został doprowadzany protagonista powodują, że wykładowca, 50-letni mężczyzna, mąż z ponad 20-letnim małżeńskim stażem, osobnik skryty i małomówny, naukowiec, który kawał życia spędził przy żmudnej pracy laboratoryjnej, zaczyna więcej czasu poświęcać własnej psychice, próbując zrozumieć zachodzące w nim zmiany.

Niepewność i strach ogarniające profesora wynikają z odkrycia w sobie nieznanych dotąd zakamarków, które dobitnie uświadamiają, że człowiek sam dla siebie jest zagadką trudną do rozwikłania. Pisane w samotności i pustce gabinetu listy stanowią formę spowiedzi bądź autoterapii. Niepokój wywołany uczuciowymi zawirowaniami sprawia, że protagonista bacznie spogląda na koleje własnego życia, przeprowadzając swoistą autoanalizę, tak jakby poprzez zaglądanie w przeszłość oraz zestawienie ją z teraźniejszością, można było dowiedzieć się, jakim człowiekiem się jest oraz jakie wydarzenia, przeżycia i doświadczenia do tego doprowadziły. Z tego względu na książkę składa się eksploracja mrocznych głębin własnej psychiki (przerażających, bo wymykających się przewidywaniom i rozsądkowi) oraz odkrywanie i badanie dziwnych współistnień – pokładów emocji, które dotychczas były skrzętnie ukrywane i ignorowane, a które w mniejszym bądź większym stopniu uformowały osobowość dorosłego już człowieka.

Co interesujące, pierwsze strony lektury mogą sprawiać wrażenie, że Westybul to piękne, choć długie i skomplikowane, pełne wywodów, oryginalnych figur retorycznych oraz dziwacznych metafor, miłosne wyznanie. Jednak dalsze strony powieści każą traktować pisane listy jako formę samoobrony – starszy mężczyzna, człowiek poważny, systematyczny w pracy, pełen dyskrecji, autodyscypliny i rozwagi, całkowicie pochłonięty prowadzonymi badaniami zostaje schwytany w sidła miłości, niespodziewanej, palącej, młodzieńczej. Obawa przed śmiesznością, świadomość, że ujawnienie swojego uczucia wiązałoby się z koniecznością odrzucenia całej dotychczasowej egzystencji, która stanowi podwaliny osobowości, popychają profesora Ileę do krytycznego spojrzenia na własny żywot oraz rozliczenia się z przeszłością, która zaczyna jątrzyć się niczym niezagojona rana. Młoda studentka okazuje się bodźcem, który skłania dojrzałego mężczyznę do zaproszenia czytelnika do westybulu swojej duszy, do ukazania całego swojego żywota, którego okres młodzieńczy przypadł na czas pożogi II wojny światowej.

To właśnie wojna pełni kluczową rolę w utworze. Alexandru Ivasiuc prezentuje ją jako porę, kiedy zawieszeniu ulegają wszelkie prawa i zasady, krzywdzeni są niewinni ludzie, a żołnierze wyruszający na front zamieniają się w dzikie zwierzęta, które za maską brutalności, ordynarności i sadyzmu, skrywają paniczny strach przed nagłą i niespodziewaną śmiercią – wojna to błyskawiczny rozkład struktur, które zdążyły skupić w sobie wiele doświadczeń, czasu oraz wysiłku niezbędnego do ich wzniesienia. Rumuński pisarza przedstawia także cały szereg mechanizmów, przy pomocy których człowiek próbuje radzić sobie z traumatycznymi doświadczeniami, tłumaczyć wydarzenia, do jakich doszło, a które wymykają się ludzkiemu pojmowaniu – począwszy od zbyt silnej koncentracji na jednostce (tak jakby jeden osobnik mógł przyjąć zadośćuczynienie w imieniu całych zastępów ludzi, wobec których odczuwa się piętno winy), a na zupełnej negacji jednostki skończywszy. Tę drugą postawę bardzo dobrze wyraża cytat: Linia horyzontu pofałdowana wzgórzami przypominała mi krzywiznę ziemi, jej aspekt geologiczny lub astronomiczny, jej bezszelestne krążenie po wciąż tej samej orbicie. Z tego punktu widzenia wszystkie zbrodnie i wszystkie wyrzuty zdawały mi się drobne, bez znaczenia, zdarzały się jednak na olbrzymiej i ciężkiej masie stałej materii, okrytej skałami, przeżartej erozją, masie, która biegnie swoim torem od milionów lat; wobec niej wojna i pokój, wina i niewinność to zjawiska przelotne, zatopione w bezmiarze czasu planetarnego. To mgnienie, co trwa tak krótko, iż nie zostawia trwałych śladów oprócz nędznych kopczyków, cmentarzy, które tak łatwo jest zrównać z powierzchnią ziemi. I od czasu do czasu jakiś kataklizm, wybuch lawy i popiołu, które unicestwiają drobne namiętności mieszkańców miast i sprowadzają do wspólnego mianownika zbrodniarzy, winnych i niewinnych [1]. Wynurzenia uczonego można potraktować jako swoisty hymn pochwalny pod adresem przyrody i cechującej ją bezosobowości, które są źródłem głębokiego spokoju i wyciszenia.

Język powieści, jak na dobrze wykształconego i inteligentnego profesora przystało, jest elegancki i przyjemny, chociaż zawiłe słowne ejakulacje mogą być momentami odrobinę nużące. Za to bardzo ciekawe są nawiązania do prac badawczych bohatera – morfologia neuronów, dyscyplina, w której obraca się protagonista, staje się przyczynkiem do wielu interesujących obserwacji  dotyczących ludzkiej natury. Intrygująca jest także przyjęta forma narracji, bowiem z uwagi na epistolarny charakter dzieła, snujący opowieść zwraca się bezpośrednio do czytelnika. 

Krótko reasumując, moja pierwsza styczność z literaturą rumuńską okazała się bardzo owocna. Dzieło Alexandru Ivasiuca to solidna proza psychologiczna, która dobrze unaocznia fakt, że nie sposób odciąć się zupełnie od przeszłości, nie można o niej zapomnieć, zakopać jej niczym niechciany przedmiot czy schować jako niepożądany symbol klęski, porażki czy upadku. Prędzej czy później odezwie się ona przenikliwym wyciem, domagając się należnej jej atencji i wkroczy z całym impetem, burząc ład uporządkowanego życia teraźniejszego, żądając konfrontacji.

Wasz Ambrose 
 

---

[1] Alexandru Ivasiuc, Westybul, przeł, Danuta Bieńkowska, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1970, s. 240