Umberto Eco "Dzieło otwarte" - Odbiorca - (współ)kreator

Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych

Umberto Eco

Tytuł oryginału: Opera aperta: formae indeterminazione nelle poetiche contemporanee

Tłumaczenie: Jadwiga Gałuszka, Lesław Eustachiewicz, Alina Kreisberg, Krzysztof Żaboklicki

Wydawnictwo: W.A.B.

Liczba stron: 352

 

 

Geniusz to osoba wykraczająca poza okres, w którym przyszło mu egzystować. Jego wielkość sprawia, że bardzo często jego działalność, czy to naukowa czy artystyczna, jest negowana, bądź umniejszana, tak by można ją było zmieścić w ciasnych ramach ówczesnych umysłów. Sytuacja nie jest obca także literackim tuzom – dobrym przykładem jest choćby osoba Stanisława Lema, którego najczęściej określa się mianem pisarza science fiction. Wyrażenie jest o tyle niefortunne, że Lem regularnie posługiwał się science fiction, ale jego literacka twórczość i zagadnienia w niej poruszane wybiegały daleko poza granice gatunku, śmiało wkraczając na pole ontologii, metafizyki, etc. Ale Stanisław Lem to także filozof, językoznawca, felietonista oraz autor interesujących powieści obyczajowych (Szpital przemienia) czy kryminalnych (Sknocony kryminał, Katar, Śledztwo). Podobnie rzecz ma się z Umberto Eco, który w powszechnej opinii znany jest za sprawą książki Imię róży. Rzadko wspomina się, że Włoch to również wybitny filozof, eseista oraz semiolog. O nieprzeciętnym talencie językoznawczym tego wszechstronnego artysty i badacza można przekonać się dzięki lekturze Dzieła otwartego – jednej z najgłośniejszych publikacji Umberto Eco z 1962 roku, która w Polsce ukazała się w 1973 roku, a w roku 2008 doczekała się wznowienia na łamach oficyny W.A.B.

Dzieło otwarte to koncepcja analizy dzieła sztuki suponująca jego polisemiczność, czyli wielość potencjalnych odczytań. Eco w procesie kształtowania dzieła przenosi akcent na rolę odbiorcy, ale co interesujące podobne idee istniały już wcześniej. Jako przykład warto wspomnieć choćby o Romanie Ingardenie, polskim filozofie, który sformułował koncepcję estetyczną, zgodnie z którą dzieło charakteryzuje się miejscami niedookreślonymi przez autora, czyli wolną przestrzenią pozostawioną odbiorcy do wypełnienia własnym domysłem oraz wyobraźnią, co pociąga za sobą się wielość wyobrażeń na temat tego samego tworu. Jednak to mistrzowska analiza przeprowadzona przez Eco uważana jest za najbardziej kompleksową i na trwale zapisała się historii literaturoznawstwa i to właśnie Umberto Eco przypisywana jest koncepcja dzieła otwartego.

Zgodnie z założeniami poczynionymi przez Włocha, celem Dzieła Otwartego, będącego zbiorem esejów, jest wywołanie dyskusji, sprowokowanie do wyzwolenia się z ciasnych pęt rygoru i spojrzenie na proces artystyczny z nowej i świeżej perspektywy. Eco wzbrania się przed precyzyjnymi definicjami teoretycznymi, które w karby słów pochwyciłyby zjawiska estetyczne w ogóle, nie formułuje definitywnej oceny historycznej sytuacji kulturowej, w której owe zjawiska powstały. Zamiast tego autor koncentruje się na analizie zjawisk w jego mniemaniu aktualnych i interesujących z zakresu kultury i sztuki, usiłując zarówno przedstawić ich pochodzenie, tj. przyczyny, które je zrodziły oraz przewidzieć nowe perspektywy, jakie one otwierają. Jedną z takich osobliwości, która przykuwa uwagę włoskiego artysty jest reakcja sztuki na Prawdopodobieństwo, Nieokreśloność, Wieloznaczność oraz Przypadek, czyli reakcja współczesnej wrażliwości na sugestie ze strony świata nauki – matematyki, biologii, fizyki, psychologii, logiki, teorii informacji czy epistemologii.

Dzieło Otwarte to m.in. nowa optyka, odmienny niż dotychczas sposób postrzegania dzieła sztuki. W opinii Umberto Eco, nie jest to wyłącznie twór zamknięty, składający się ze znaków umownych, których celem jest takie kierowanie odbiorcy, aby ten wiernie odtworzył kształt dzieła zrodzony w wyobraźni autora. Umberto Eco znacznie szerzej rozumie pojęcie sztuki, która traktowana jest jako określony sposób strukturalizacji danego materiału, przy czym w skład tego materiału wchodzą również osobowość artysty, historia, język, tradycja, wybrany temat, zasady formalne, ideologia, itd. Dzieło sztuki jest zatem polem, gdzie w interakcję wchodzi skomplikowany zespół wpływów, z których większość funkcjonuje w tej samej specyficznej warstwie, której elementem jest samo dzieło. Stąd m.in. ciekawe spostrzeżenie, że sposób kształtowania oraz nadawania formy danemu dziełu, poprzez analizę jego struktury, pozwala odkryć warunki historyczne, które owe dzieło zrodziły.

Przyjęte przez Eco założenia poszerzenia horyzontów znaczeniowych implikują wiele interesujących wniosków. Włoch zwraca uwagę na dualną naturę dzieła, które z jednej strony może być pomyślane jako dzieło zamknięte, bowiem jego twórca pragnie, by zostało ono tak zrozumiane i odczytane oraz by dostarczyło takich wrażeń estetycznych, jak zostało to przez niego zamierzone. Z drugiej zaś strony dzieło ma charaktery otwarty, ponieważ odbiorca – poprzez indywidualne a więc i subiektywne reagowanie na zespół bodźców, poprzez próby zrozumienia ich wzajemnych powiązań, uwzględniając przy tym fakt, że dekodowanie dzieła odbywa się z określonej pozycji, a ów odbiorca cechuje się wrażliwością już uwarunkowaną, posiada w dodatku swój własny gust, uprzedzenia, wiedzę z zakresu danego tematu, itd. – odczytuje dane dzieło na nowo, czyniąc to z niepowtarzalnej perspektywy. Zatem każda percepcja dzieła jest nie tylko jego interpretacją, ale i swoistym wykonaniem. Idąc dalej tym tokiem, Eco podkreśla, że tym większa jest wartość estetyczna dzieła, im bogatsze możliwości interpretacji ono rodzi, im bardziej różnorodne reakcje wzbudza, im więcej aspektów ukazuje swojemu odbiorcy, nie tracąc przy tym własnej tożsamości.

Swoista sprzeczność skrywa się także za wspomnianą wartością estetyczną danego dzieła. W ujęciu Eco, artystyczny płód, który wyprzedza swoją epokę, który staje się obiektem westchnień i zachwytów, to obiekt w dużej mierze zrywający z dotychczas stosowanymi schematami oraz szablonami. Oryginalność dzieła stanowi podwalinę jego wartości, przy czym zbyt dalece posunięta awangardowość może doprowadzić do sytuacji, w której dany twór staje się nieczytelny. Zatem artysta, niczym linoskoczek, musi balansować na bardzo cienkiej krawędzi – język czy też forma muszą ulec konwersji, ewoluować, ale wprowadzane zmiany nie mogę być zbyt rewolucyjne, bowiem uniemożliwią odbiór i zrozumienie. Z kolei zastosowane środki – niepowtarzalne, nowe, innowacyjne – pozwalają zapewnić dziełu otoczkę tajemnicy i mgiełkę niejasności. Artystyczny twór nacechowany jest subtelną nieprecyzyjnością, która zwiększa pojemność treściową, stwarzając jednocześnie podwaliny pod bogactwo i różnorodność interpretacji, bowiem jednoznaczne odczytanie dzieła jest niemożliwe. Stąd wniosek, że artystyczny twór nie powinien być jawnym i łatwym pięknem, lecz tajemnicą godną zgłębienia i bodźcem do pracy wyobraźni.

Równie interesująca jest refleksja, zgodnie z którą język, narracja czy forma (lub bardziej ogólnie – sztuka) winny ulegać nieustannym fluktuacjom, aby w pełni odzwierciedlić zmiany, zachodzące w postrzeganiu świata przez ludzkość oraz by ująć nowe narzędzia, używane do jego opisu. Jednocześnie sztuka, szczególnie ta awangardowa, dopuszczająca komplementarność poszukiwań i różnorodność rozwiązań, która nie narzuca jedynie słusznych interpretacji, a dopuszcza dialektyczną opozycję, pełni funkcję ochronną – przed skostnieniem, przed schematem, przed bierną i bezrefleksyjną akceptacją rzeczywistości. Rola ta jest niepoślednia szczególnie w dzisiejszych czasach, bowiem, jak świetnie sformułował to autor, człowiek przeciętny nie potrafi obronić się przed systemem form przyjętych, dostarczanych mu z zewnątrz, niebędących wynikiem jego indywidualnej eksploracji rzeczywistości. Choroby społeczne tego typu jak konformizm czy poddawanie się cudzemu kierownictwu, instynkt stadny i uleganie masie stanowią owoc biernego odbioru standardowych myśli i sądów, które identyfikuje się z „dobrą formą” zarówno w moralności, jak i w polityce, tak w dietetyce, jak i w modzie, w sferze gustów estetycznych i w dziedzinie zasad pedagogiki [1]. Wszelakiej maści reklamy, sygnały podprogowe, sugestie odwołujące się do podświadomości uczą intelektualnej jałowości, umysłowej apatii i bezruchu. Zatem sztuka współczesna, która zachęca do ciągłej negacji, nieustannego wychodzenia poza granice schematu jest swoistym zarodkiem niezależności i autonomii. Tyle, że jak pewnie przekonała się już niejedna osoba, sztuka współczesna to dla szarych obywateli nierzadko trudny orzech do zgryzienia. Potencjał informacyjny jest zbyt duży w stosunku do ukrytego znaczenia, co pociąga za sobą olbrzymie komplikacje z odczytaniem dzieła, szczególnie, gdy umysł widza nastawiony jest i oczekuje gotowych schematów i rozwiązań. Wydaje się, że dzięki książce Umberto Eco, już sama intencja artysty, by w dzieło zakląć możliwie największą liczbę potencjalnych interpretacji, staje się odrobinę bardziej zrozumiała i akceptowalna.

Polskie wydanie zasługuje na uwagę z racji bardzo starannej konstrukcji. Ponieważ książka jest zbiorem esejów, nieoceniony okazuje się spis treści (a jest to rzecz coraz rzadziej spotykana w polskich utworach). Dzieło otwarte wzbogacono także Wstępem zarówno do wydania I z 1962 roku jak i wydania II z roku 1967. Bardzo wartościowa jest polska przedmowa, w której w skondensowanej formie zawarto m.in. reakcję ówczesnej krytyki na pojawienie się Dzieła otwartego. Przytoczone i streszczone komentarze pozwalają przekonać się jak ogromny ferment intelektualny wywołała publikacja Umberto Eco. Dziwi przede wszystkim bardzo głęboka krytyka, opór, niechęć a niekiedy wręcz bunt wobec koncepcji i idei prezentowanych i wyłożonych przez włoskiego artystę. Wspomniane zostały również głosy aprobaty. A cała ta wielość reakcji, zarówno przychylnych jak i sceptycznych, stanowi znakomite potwierdzenie tezy samego autora, że to samo dzieło może być wykonywane na wszelakiej maści sposoby, a jego wersji i odczytań jest praktycznie tyle, ilu jest czytelników.

Reasumując krótko, książka jest niezwykle wartościowa i chociaż jej lektura może okazać się dość mozolna z racji na zastosowane słownictwo, w którym roi się od literaturoznawczych fraz i terminów, to sam punkt widzenia prezentowany przez Umberto Eco jest ogromnie interesujący. Dzieło włoskiego literata jest szczególnie ciekawe, kiedy spojrzy się na nie przez pryzmat pozycji Mój pogląd na literaturę. Rozprawy i szkice, autorstwa Stanisława Lema. W pierwszej części tego bardzo szerokiego tematycznie zbioru, polski twórca wiele miejsca poświęca semiotyce, teoriom literatury, itd., dzięki czemu teksty Eco oraz Lema znakomicie się zazębiają i uzupełniają. Obie książki pokazują także jak wszechstronnie wykształconymi i piekielnie inteligentnymi osobnikami są Lem oraz Eco, którzy bez przeszkód poruszają się wśród wszelakiej maści naukowych dziedzin, swobodnie dywagując zarówno na tematy ściśle humanistyczne jak i omawiając kwestie, powszechnie łączone z zagadnieniami z zakresu nauk ścisłych. Serdecznie polecam lekturę obu książek – wspaniała intelektualna uczta.

Wasz Ambrose

---

[1] Umberto Eco, Dzieło otwarte. Forma i nieokreśloność w poetykach współczesnych, przeł. Jadwiga Gałuszka, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2008, s. 185