Brudny, obskurny, a jednak wciąż piękny - "Paryż"

Paryż

Émile Zola

Tytuł oryginału: Paris

Tłumaczenie: Eligia Bąkowska

Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy

Liczba stron: 507

Klasyka, czyli dzieła uważane za podstawowe, reprezentatywne i najcenniejsze w literaturze, zgodnie z popularnym powiedzeniem nigdy się nie starzeje. Wynika to z faktu, że najznamienitsi pisarze, obdarzeni zmysłem obserwacji oraz wrażliwością, posiadają umiejętność zawierania w swoich utworach prawd, refleksji oraz spostrzeżeń na tematy, które zawsze pozostają aktualne. Wydaje się, że ta żywotność obserwacji oraz idei w ogromnej mierze wynika z faktu, że nasza ludzka natura w gruncie rzeczy pozostaje niezmienna, stała, ulegając wpływom mijającego czasu tylko w niewielkim stopniu. Ale zdolność do wyłuskiwania i przelewania na papier ze wzburzonego nurtu życia rzeczy bądź wartości na pozór oczywistych, do których będzie można się odnieść nawet wówczas, gdy otoczenie, w jakim one powstały zamieni się w kurz historii, to sztuka nie lada. Nie została ona dana każdemu i z tego względu grono pisarzy, których twórczość nie umarła wkrótce po śmierci autorów, jest raczej skromne i bardzo elitarne. Trudno do niego trafić, ale z pewnością udało się tego dokonać Émilowi Zoli, francuskiemu literatowi żyjącemu na przełomie XIX i XX wieku. Artysta ten do dzisiaj jest uważany za jednego z czołowych reprezentantów naturalizmu w literaturze – w swoich powieściach Zola bardzo wiele miejsca poświęcał ludziom pochodzących ze społecznych nizin, wywodzących się z proletariatu, biedoty czy marginesu. Autor zwracał uwagę na ich niełatwą sytuację życiową, odmalowując ich egzystencję w dość mrocznych barwach. Utwory Francuza charakteryzują się ponadto zawężeniem granic literackiej fikcji, która ustępowała miejsca głębokiemu realizmowi, ocierającego się o dokumentalizm. Jeśli do tej wybuchowej mieszanki dołożyć jeszcze elementy turpizmu, który przejawiał się w dość brutalnych i szokujących opisach oraz ostentacyjny wręcz antyklerykalizm, nietrudno zrozumieć, dlaczego powieści Zoli często wywoływały obyczajowe burze i skandale. Do dzieł, które z pewnością nie przysporzyły Francuzowi zwolenników wśród przedstawicieli prawicy oraz Kościoła Katolickiego, zalicza się trylogia Trzy miasta. Na ten powieściowy cykl natknąłem się dzięki Koczowniczce, która jeden ze swoich wpisów poświęciła książce Lourdes, stanowiącej pierwszy tom wspomnianej serii. Utwór wydał mi się na tyle interesujący, że rozpocząłem jego poszukiwania w lokalnych bibliotekach. Co prawda na Lourdes nie udało mi się natrafić do dziś, ale wypatrując tej pozycji, natknąłem się na pozostałe części trylogii. Parę miesięcy temu miałem przyjemność przeczytać Rzym, a całkiem niedawno zakończyłem lekturę Paryża, o którym chciałbym wspomnieć kilka słów.

Głównym bohaterem utworu jest Piotr Froment, francuski duchowny, człowiek przytłoczony przeszłością, naznaczony piętnem utraconej wiary. Z krótkich acz treściwych informacji dowiadujemy się, że młody ksiądz pragnąc odnaleźć zaginione uczucia wyrusza najpierw do Lourdes. Jednak ośrodek pielgrzymkowy poświęcony Matce Bożej, będący zarazem cudownym uzdrowiskiem okazuje się w mniemaniu duchownego wyłącznie gloryfikacją absurdu, gnębieniem zdrowego rozsądku oraz wyrzeczeniem się rozumu. Mimo dotkliwej porażki, Piotr Froment podejmuje kolejną próbę powrotu na ścieżki wiary. Okazją ku temu ma stać się wizyta w Rzymie, stolicy Kościoła Katolickiego. Kapłan pełen nadziei na autentyczne odrodzenie się katolicyzmu i powrót do Jezusowego nauczania przybywa do Wiecznego Miasta, które jawi się jedynie jako stolica spróchniałej i przebrzmiałej religii. Druga doznana klęska niemal zupełnie załamuje inteligentnego, ale cechującego się sentymentalizmem i naiwnością, księdza. W momencie rozpoczęcia akcji omawianej powieści, Piotr rezyduje w Paryżu. Paradoksalnie, w opinii swoich wiernych, uchodzi on za człowieka niemal świętego. Pełen miłosierdzia, zrozumienia, troski oraz dobroci, stanowi oparcie dla niejednego osobnika. Ksiądz Froment szuka ukojenia w dobroczynnej działalności, pełniąc charytatywne posługi, ale w jego umyśle toczy się nieustanna walka z myślami, zgodnie, z którymi dalsze pełnienie kapłańskiej posługi jest nieuczciwością czy wręcz oszustwem. Uwagę od własnych problemów, przynajmniej chwilowo, odwracają tajemnicze i krwawe wydarzenia, do których dochodzi we francuskiej stolicy. Dla Piotra są one tym bardziej istotne, że w sposób pośredni jest w nie zamieszany jego rodzony brat Wilhelm, z którym duchowny zerwał był kontakt kilka lat wcześniej.

Powieść już od pierwszych stron przykuwa czytelniczą atencję głównie za sprawą pieczołowicie zarysowanych panoram nędzarskich dzielnic. Narrator chętnie prezentuje światek wypełniony podejrzanymi knajpami o brudnych ścianach, czarnych, zasypanych sadzą budynków oraz zaniedbanych, ponurych i trędowatych kamienic. Autor z reporterską dociekliwością przedstawia warunki bytowe biedoty, która gnieździ się w małych, ciasnych, zapuszczonych i obskurnych pokojach, cierpiąc na ustawiczny brak pokarmu oraz nadziei. Opisywane pomieszczenia przepełnione są ubóstwem, udręką i niemą skargą, które mieszają się z poczuciem niesprawiedliwości i gniewu. Zola portretuje mieszkańców tych niechlujnych, budzących obrzydzenie przybytków, którymi są głównie robotnicy oraz ich rodziny, ukazując ich pozbawioną perspektyw egzystencję. Godny podkreślenia jest fakt, że francuski twórca wyraźnie daje się poznać jako obrońca słabszych i pokrzywdzonych, których głos protestu i skargi jest skutecznie zagłuszany przez środowiska osobników silniejszych, bezwzględnie wykorzystujących proletariacką masę. Z tego powodu jednym z częstych zarzutów, jakie padały pod adresem Zoli było rzekome propagowanie socjalizmu – należy jednak podkreślić, że w czasach, kiedy powstawał utwór, robotnicy, nawet ci którzy rzetelnie i sumiennie wypełniali swoją pracę, nie mogli liczyć na emerytury czy renty w przypadku nieszczęśliwych wypadków. Prawa pracownicze, w ramach których ograniczano pracę kobiet czy dzieci, uregulowano czas pracy, wprowadzano ubezpieczenia społeczne czy nadawano moc prawną układom zbiorowym zawieranym między związkami zawodowymi a pracodawcą, dopiero się kształtowały. W związku z tym w paryskiej rzeczywistości, problemy zdrowotne mężczyzny, który nierzadko był jedynym żywicielem rodziny najczęściej wiązały się z drastycznym pogorszeniem sytuacji życiowej całej familii. Z kolei osobnicy starsi, mizerne resztki, które pozostawały z człowieka po latach ciężkiej harówki, mogli liczyć albo na litość własnych dzieci, bądź wolne miejsce w przytułku dla starców i inwalidów.

Z ponurym obrazem biedoty, na zasadzie wyraźnego kontrastu, zestawiono świat burżuazji – polityków, arystokracji oraz bankierów, żyjących w pachnącym i ciepłym bogactwie, pośród nadmiaru i bezużyteczności. W oczy rzucają się powszechne zepsucie oraz moralna zgnilizna, którym towarzyszą przesycenie zmysłów, dekadentyzm oraz duszenie się w mdławym sosie nudy i egzystencjalnego znużenia. Utwór zdaje się wieszczyć bliski zmierzch burżuazji, która musi upaść pod naporem własnych słabości. Uosobieniem wszystkich tych negatywnych cech są członkowie rodziny Duvillard oraz księżna Rozamunda de Harth – są to ludzie, którym czas upływa na zbijaniu fortuny metodami nie mającymi nic wspólnego z uczciwością, wikłaniu się w skomplikowane romanse oraz uleganiu różnym, chwilowym modom. Symbolem rychłego upadku tej klasy jest Gabinet Okropności, spelunka w jednej z najbardziej szemranych dzielnic Paryża, rykowisko plugastwa, hańby i ohydy, gdzie zbiegali się przedstawiciele burżuazji tylko po to, by słuchać ciskanym im w twarz sprośności i kalumnii.

W równie negatywnym świetle jawi się środowisko polityków oraz dziennikarzy. Mężowie stanu występujący na kartach Paryża to w zdecydowanej większości osobnicy mieniący się tysiącami odcieni wymyślnych etykiet, pod którymi skrywa się paląca żądza panowania, rządzenia. Dobro Ojczyzny, warunki bytowe obywateli czy interes narodowy to wyłącznie puste slogany, które ustępują miejsca jedynemu poważnemu problemowi, jakim jest kwestia tego, kto zdoła chwycić w swe łapska władzę, by czerpać z niej korzyści i jej kosztem udzielać łask swoim poplecznikom. Podobna krytyka spada na prasę, którą już wtedy narrator określa mianem czwartej władzy – nie spełnia ona jednak swoich zadań, do jakich należą informowanie o zaistniałych wydarzeniach oraz prezentowanie nagich faktów, koncentrując się na kreowaniu własnej rzeczywistości, której kształt odpowiada poplecznikom politycznym danego dziennika. Fakt, że Paryżu, dziele napisanym przez twórcę żyjącego na przełomie XIX i XX wieku, narzeka się na prasę, ganiąc ją za nieustanną pogoń za sensacją, troskę o wysoki nakład, przekładaną nad rzetelność informacji oraz za sztuczne wzmaganie strachu i grozy, znakomicie świadczy o tym jak bardzo niezmienna jest ludzka natura, pełna ułomności i słabostek. Jeśli dołożyć jeszcze do tego portret dziennikarza, zgodnie z którym jest to osobnik wyciągający na zwierzenia jednych, obgadujący drugich, nie wierzący w ludzi, w dogmaty, w prawdy, żyjący beztrosko z powszechnej głupoty i złośliwości, pozbawiony przekonań i wiary, głoszący pogardę wobec literatury, chełpiący się swoim prawem do mówienia publiczności wszystkiego, pod warunkiem, że będzie ją bawił bądź rozpalał, to naprawdę trudno uwierzyć, że Emil Zola zmarł w 1902 roku, bowiem tak bliskie współczesności okazują się jego dzieła.

Fala surowej krytyki nie mogła ominąć również Kościoła Katolickiego, z którym Zolę łączyły dość oschłe kontakty. Na podstawie lektury Paryża klaruje się bardzo negatywny obraz tej instytucji, którą można oskarżać o blokowanie postępu, utrwalanie społecznych nierówności czy nieufność wobec wiedzy. Najbardziej bluźnierczy wydaje się jednak fakt, że francuski autor do roli kontestatora negującego działania duchowieństwa wybiera pełnego rozterek i wątpliwości księdza Piotra Froment. To właśnie on dochodzi do konstatacji, że biedni wcale nie potrzebują miłosierdzia będącego iluzoryczną i bezowocną zabawą bogaczy, a wyłącznie sprawiedliwości. W opinii Piotra Froment obietnica raju, dopuszczająca wszelkie niedogodności i trudy ziemskiego żywota, które dotykają jedynie części społeczeństwa jest przebrzmiała i nieaktualna. Wystarczy jeszcze dodać, że w książce pojawiają się stwierdzenia, w których katolicyzm porównywany jest do raka toczącego tkankę społeczeństw oraz przeszkody, zagradzającej ludzkości drogę do prawdy i sprawiedliwości, a idea grzechu pierworodnego traktowana jest jako najbardziej pesymistyczna człowiecza koncepcja i w pełni zrozumiałe staje, dlaczego książki Zoli zostały umieszczone na Indeksie ksiąg zakazanych.

W Paryżu kreślone są również wizje Nowej Ewangelii, której potrzebuje ludzkość, by wspiąć się na kolejne wyżyny rozwoju. Pod tym względem powieść jest świetnym przykładem ślepej i naiwnej wiary w postęp, który miałby doprowadzić do eliminacji wszelkich wad i przywar ludzkich. Wydaje się, że Zola, podobnie zresztą jak wielu artystów oraz naukowców z jego okresu, mylił czy też utożsamiał rozwój technologiczny z rozwojem duchowym człowieka. Rodzaj ludzki, uzbrojony w wiedzę i doświadczenie, wyrywający Naturze kolejne sekrety, miałby stać się istotą lepszą, rozumniejszą, bardziej szlachetną. Dopiero doświadczenia I oraz II wojny światowej pokazały, jak mylne były to wyobrażenia.

Nie zmienia to oczywiście faktu, że Paryż Émila Zoli to książka niesłychanie rozbudowana oraz wielopłaszczyznowa. Autor poruszył w niej wiele aspektów ludzkiego życia, biorąc na warsztat obfite spektrum różnorodnych tematów, ukazując sposób funkcjonowania całej rzeszy społecznych mechanizmów. Oprócz sporej różnorodności omawianych zagadnień, Zola imponuje także bogactwem prezentowanych stylów. Utwór posiada kilka wątków, które zostały ze sobą splecione w całkiem efektowny sposób. Na arenie wydarzeń gości cała galeria postaci, natomiast akcja posiada znamiona sensacji jak i powieści detektywistycznej. Pojawiają się również polityczne intrygi, skomplikowane miłosne figury – pisarz znalazł nawet miejsce dla zamachu terrorystycznego. Tak pokaźna fabuła wiąże się ze sporą objętością, jaką zajmuje powieść (polskie wydanie liczy sobie ponad 500 stron), ale lektura książki wiąże się z ogromną przyjemnością. Plastyczność, precyzja oraz piękno języka, jakim posługuje się Zola, sprawiają, że utwór to prawdziwa gratka dla miłośników słowa pisanego. Złośliwi mogliby stwierdzić, że styl francuskiego literata jest rozwlekły, a bohaterowie zbyt często skłonni są do afektacji i szlachetnych uniesień oraz długich, patetycznych monologów, ale mnie ta maniera absolutnie nie przeszkadzała. Bardzo dobre polskie tłumaczenie świetnie unaocznia, jak piękną rzeczą jest język, z pomocą którego można przelewać na papier i konserwować myśli, idee, uczucia, a także opisy przedmiotów, ludzi, miast czy wydarzeń. U Zoli niemal wszystko zostało powiedziane (czy też napisane) w sposób bardzo przemyślany, staranny, a niekiedy wręcz poetycki. Ciekawe porównania, liryczne metafory, oryginalne sformułowania oraz słowne konstrukcje – żałoba gęstej mgły oraz oddechy warsztatów i fabryk – po prostu podbiły moje serce. Serdecznie polecam!

Wasz Ambrose