Kōbō Abe "Schadzka" czyli Szpital perwersji

Schadzka

Kōbō Abe

Tytuł oryginału: Mikkai

Tłumaczenie: Mikołaj Melanowicz

Wydawnictwo: Wilga

Seria: Biblioteka Japońska

Liczba stron: 172

Człowiek to istotna pełna zaskakujących skrajności, odznacza się sprzeczną naturą. Warto zauważyć, że część przeciwieństw, którymi jesteśmy naznaczeni, wynika z naszej biologicznej budowy. Dla przykładu przyjrzymy się miłości i pożądaniu. Więź duchowa spajająca dwójkę ludzi powszechnie uważana jest za uczucie czyste, szlachetne oraz wzniosłe. Sławetne braterstwo dusz rozpala wyobraźnię nieszczęśliwych kochanków, którym jednak (o zgrozo!) nierzadko przychodzi zmierzyć się z podszeptami grzesznego ciała. Grzesznego, bowiem płciowe współżycie, kopulacja, cielesna bliskość bardzo często traktowane są jako potrzeby niższego rzędu, uleganie pierwotnym instynktom. Zmysłowość, intymność, erotyzm automatycznie łączą się z niemoralnością czy nieobyczajnością – bezpośrednie sąsiedztwo narządów wydalniczych oraz narządów rozrodczych sprawia, że w wielu kulturach oraz według wielu religii, seksualny kontakt jest ściśle związany z nieczystością, duchową skazą, moralnym brudem. Wydaje się, że właśnie stąd może płynąć powszechny w ogólnoludzkiej narracji dualizm, którym bardzo chętnie w swojej literaturze posługiwał się choćby Jun'ichirō Tanizaki. W jego powieściach piękno fizyczne przeplatało się z moralną degeneracją, a szlachetnym postawom nierzadko towarzyszyły erotyczne aberracje. Ale obecnie seks coraz rzadziej stanowi temat tabu. Cywilizacja, szczególnie ta określana mianem Zachodniej, wyzwala się z pęt pruderii, choć można odnieść wrażenie, że jej przedstawiciele gnają na złamanie karku ku rozpasaniu i konsumpcjonizmowi, kreując rzeczywistość, w której naczelną doktryną będzie troska o siebie oraz swoje potrzeby bez oglądania się na dobro bliźniego. Jak zatem może wyglądać świat, w którym seks całkowicie wyzwolił się z ciasnych kajdan religii, praw oraz konwenansów? 


Twoje oczy, niczym natrętna mucha, atakuje słowo „seks”. Wyraz oraz wszelkie jego synonimy mierzi Cię, ale mimo wszystko postanawiasz kontynuować lekturę. Wiedziony ciekawością, chciał(a)byś dowiedzieć się czegoś więcej o cywilizacji zorientowanej głównie na cielesne doznania, chociaż jeśli dobrze się zastanowić, to czy nie wystarczy przyjrzeć się, jak egzystuje młode pokolenie ludzi, którzy dopiero przekraczają próg pełnoletności? Proszę jednak o jeszcze odrobinę cierpliwości. Pośród obecnych znajdą się pewnie tacy, którzy znają historię Józefa K. Dla tych, którzy nie mieli przyjemności czytać o perypetiach tego osobnika, wspomnę, że ów jegomość pewnego dnia dowiedział się, że został on postawiony w stan oskarżenia i toczy się przeciwko niemu proces. Nie wiadomo jednak ani tego, kto wniósł sprawę do sądu, ani nawet tego, o co bohater został obwiniony. Wyobraźmy sobie teraz, że wobec nas także wszczęto śledztwo. Jesteśmy bacznie obserwowani, rozmowy nasze podsłuchiwane i nagrywane, a każdym naszym krokom wtóruje odgłos chodu śledzącego nas osobnika. Nasze życie prywatne zostaje pocięte na kawałki i wystawione na pokaz. Mlaskanie, charkanie, pierdzenie, wycie, błaganie, żucie, smarkanie, sikanie, jęczenie – wszystkie dźwięki, z których składa się nasza egzystencja (obdarta teraz dość brutalnie z szat wielkości) zostają skrupulatnie utrwalone na taśmie. Bądźmy więc ostrożni!

Bardzo ciekawą oraz interesującą wizję świata, w którym seks uchodzi za wartość nadrzędną, której winien być podporządkowany ludzki byt, zaprezentował Kōbō Abe na łamach powieści Schadzka. Głównym bohaterem utworu jest bezimienny mężczyzna. Pewnego letniego poranka, kiedy resztki ciemności ociągały się jeszcze z ustąpieniem miejsca światłu, sen bohatera oraz małżonki przerywa przyjazd karetki. Sanitariusze, działając bez ociągania się i nie reagując na żadne argumenty ani protesty, zabierają młodą i zdrową kobietę, twierdząc, że otrzymali zgłoszenie, zgodnie z którym musi ona zostać dostarczona do szpitala. Szybkie potwierdzenie tożsamości przyszłej pacjentki gasi ostatnie ogniki oporu i w ten oto sposób protagonista pozostaje sam – oszołomiony, półprzytomny, nie do końca zdający sobie sprawę z tego, czego przed momentem był świadkiem. Jedynym dowodem na to, że ostatnie wydarzenia nie były tylko sennym majakiem jest łóżko – miejsce, w którym jeszcze przed chwilą leżała żona, gdzie wciąż unosi się zapach oraz ciepło jej ciała, jest teraz puste.

Mężczyzna, kiedy wreszcie udaje mu się pozbierać myśli i wziąć w garść, wyrusza na poszukiwania małżonki, kierując swe kroki do szpitala, do którego została przyjęta. Tutaj natrafia jednak na niewidzialną ścianę, wysoki mur, którego nie sposób przeskoczyć, ani ominąć. Bardzo szybko okazuje się, że ukochana osoba zniknęła, wsiąkając w przepastne trzewia lecznicy. Co stało się z kobietą? Gdzie aktualnie przebywa? Dlaczego nie można się z nią skontaktować? Dlaczego ludzie, którzy ją widzieli, tak niechętnie dzielą się swoją wiedzą? Czy to możliwe, by absolutnie nikt nie wiedział, co się z nią dzieje?

Rzeczywistość staje się coraz bardziej nieprzyjazna i wroga. Znasz to poczucie, że oto znalazłeś się poza nawiasem zdarzeń? Wszystko wokół wydaje się grą, której zasad nie rozumiesz i nie potrafisz pojąć. Skąd zacząć? Gdzie jest początek nitki, która mogłaby doprowadzić Cię do kłębka? Jak wyjść z labiryntu, w który musisz się zagłębić, by odnaleźć to, co dla Ciebie najważniejsze?

Klimat, w jakim utrzymana została powieść, kojarzy się z dziełami Franza Kafki, przywodząc na myśl takie pozycje jak Zamek bądź Proces. Świat przedstawiony, do którego trafia główny bohater Schadzki, kieruje się własnymi regułami, które jednak trudno uchwycić. Poszczególne zdarzenia wymykają się logicznemu rozumowaniu, kłócą się ze zdrowym rozsądkiem, przypominają senny koszmar, w którym wszystko jest tylko na pozór uporządkowane i możliwe do pojęcia. Stopniowo, w miarę zagłębiania się w szpitalne warunki, realność zostaje zachwiana, zaburzona. Spadają kolejne warstwy, zasłony oraz maski, a rzeczywistość cechuje się coraz większą niedorzecznością i absurdalnością. Granica między autentycznością a ułudą zaciera się, traci na wyrazistości. Ta płynność, niejednoznaczność widoczna jest także na innej płaszczyźnie – podobna transgresja, swobodne przejście następuje także w przypadku lekarzy oraz pacjentów. W miarę postępu lektury bardzo trudno jest jednoznacznie stwierdzić, kto właściwie wymaga opieki i leczenia – wszyscy sprawiają wrażenie chorych, potrzebujących. Jedynym zdrowym osobnikiem wydaje się protagonista, ale czy bezimienny człowiek, pozbawiony jakichkolwiek cech szczególnych, który bez problemu może wtopić się w tłum, jest w stanie unieść brzemię indywidualizmu?

Wspominając o głównym bohaterze, warto zatrzymać się przy nim i spojrzeć na niego przez pryzmat innych dzieł Kōbō Abe (zobacz: Kobieta z wydm, Urwisko czasu, Czwarta epoka). To, co rzuca się w oczy od początku jest przede wszystkim jego anonimowość. Mężczyzna nie posiada ani imienia, ani nazwiska, nie został obdarzony nawet inicjałem! Nie jest to zatem nikt szczególny. Po prostu człowiek. Godny uwagi jest jednak fakt, że bohater to jednostka, która na tle innych postaci, wyróżnia się odrębnością i niezależnością. Nie jest on integralną częścią środowiska, w którym znajduje się nagle i niespodziewanie, niejako z przymusu, z konieczności, wbrew własnej woli. Jest obcym elementem, którego inność dodatkowo podkreśla niemożność zrozumienia panujących zasad. Otoczenie bohatera – samotnika i indywidualisty – jest obojętne i nieczułe na jego starania i usiłowania. Zdaje się wręcz kpić z jego małości i bezradności, z pojedynczego gestu oporu, skazanego na porażkę buntu wobec potężnego molocha, jakim jest szpital oraz jego personel i pacjenci. Zatem z jednej strony protagonista odznacza się silnym poczuciem własnej osoby, z drugiej zaś, nie jest to osobnik niezłomny i silny. Podobnie jak w przypadku bohatera Kobiety z wydm jest to typ człowieka, który dość łatwo daje schwytać się w formę, który w pewnych okolicznościach staje się bierny i niezdolny do podjęcia działania (Nie było innej możliwość, jak tylko poddać się biegowi wydarzeń [1], (…) nie mógł więc ostro protestować [2]). Dobre wychowanie, uprzejmość oraz kultura stają się przeszkodami, uniemożliwiającymi podjęcie zdecydowanych i ostrych akcji. Natomiast inteligencja oraz ciekawość, z których wynika chęć odkrycia reguł, panujących w nowej rzeczywistości, okazują się pułapką i labiryntem bez wyjścia.

Schadzka, co charakterystyczne dla dzieł Kōbō Abe, jest utrzymana w eksperymentalnym stylu. Uwagę zwraca przede wszystkim swobodnie ewoluująca forma narracji. Narrator pierwszoosobowy, niespodziewanie i często, przekształca się w narratora trzecioosobowego, mimo, że całą opowieść snuje jeden i ten sam człowiek. Znamienne są także teksty oraz ich postać, które składają się na całą powieść – w toku lektury przed oczami czytelnika przewijają się sprawozdania, wizytówki, wycinki z dziennika przyjęć pacjentów, notatki oraz zapiski dźwięków i rozmów, pochodzących z odsłuchiwanych taśm magnetofonowych. Ta drobiazgowość i precyzja w prezentowaniu pojedynczych, niekiedy wręcz nieistotnych, informacji stoi w wyraźnej opozycji do ogólnego klimatu utworu, który oscyluje wokół niejasności i niedopowiedzeń. Ale to nie jedyna sprzeczność, jaką naznaczone jest dzieło. W Schadzce występuje cały szereg rzeczy i wartości, wzajemnie się wykluczających, bądź stanowiących swoje przeciwieństwa, negacje, wśród których można wymienić prawdę i kłamstwo, lekarzy i pacjentów czy ukrywanie się oraz poszukiwanie. Ta binarność oraz dualizm mogą wynikać z właściwości naszej ludzkiej natury, cechującej się całym szeregiem wartości stojących względem siebie w wyraźnej opozycji, które jednak wzajemnie się dopełniają, tworząc integralną i nierozerwalną całość.

Wracając jeszcze to oryginalnego stylu, którym wyróżnia się dzieło, biorąc pod uwagę narracyjne sztuczki, jak motyw koła (bohaterowi wmawia się, że to on jest osobą, która według jego mniemania jest kluczem do rozwiązania zagadki zniknięcia żony) oraz mechaniczność opisu i tonięcie w szczegółach, które jednak prowadzą do utraty ostrości całego dzieła, można stwierdzić, że proza Kōbō Abe przypomina dzieła pisane pod szyldem nouveau roman. Motyw szpitala-molocha, będącego swoistym labiryntem, z którego nie można uciec kojarzy się z miastem, do którego trafia protagonista powieści Gumy, detektyw Wallas. Zmagania obu postaci z bezosobową siłą otoczenia są równie wyczerpujące i jałowe. Z kolei tonięcie w szczegółach prowadzące do rozmycia samej fabuły są analogiczne jak w przypadku Żaluzji oraz Domu schadzek (fantastyczna zbieżność tytułów!).

No dobrze – Abe to niewątpliwie literacki gigant, ale gdzie w tym wszystkim jest seks, o którym tyle było mowy na początku tekstu? Białe, surowe, zimne i sterylne ściany szpitala w połączeniu z absurdalnym i niedorzecznym klimatem to jeszcze nie powód, by książkę określać mianem antyutopii, w której dominującym przedmiotem jest fizyczne pożądanie. Czyżby ta różowa okładka z nagimi, kobiecymi piersiami była tylko tanim chwytem, mającym przyciągnąć uwagę co bardziej jurnych czytelników?

Reasumując, Schadzka to niezwykle intrygująca powieść Kōbō Abe. Utwór zachwyca wieloznacznością oraz potencjalnymi możliwościami interpretacji. To wspaniały portret człowieka-jednostki, uparcie dążącego do zachowania własnej integralności, na przekór otoczeniu, które zdaje się usilnie pragnąć stłamsić wszelkie przejawy inności, wyjątkowości. Dzieło napisane w 1977 roku to także ciekawe spojrzenie na seksualność, która staje się wartością samą w sobie, zaganiając ludzkie osobniki na krawędź szaleństwa. Wizje przeszczepów organów płciowych, seksualnych schadzek pacjentów oraz szpitalnego personelu czy konkursów na najdłuższy kobiecy orgazm można z pewnością uznać za obsceniczne oraz nieprzyzwoite, ale po krótkim namyśle można stwierdzić, że bardzo trafnie opisują one rzeczywistość naszych czasów, kiedy to hedonizm i koncentrowanie się na własnych doznaniach i płynących z nich przyjemności, stanowią cel egzystencji niejednego człowieka.

---

[1] Kōbō Abe, Schadzka, przeł. Mikołaj Melanowicz, Wydawnictwo Wilga, Warszawa 1995, s. 13

[2] Tamże, s. 13

 

Wasz Ambrose

Tekst bierz udział w wyzwaniu Japonica: