Strachy, upiory i samurajski honor czyli "Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii"

Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii

Enchō San'yūtei

Tytuł oryginału: Kaidan Botan Dōrō

Tłumaczenie: Zdzisław Reszelewski

Wydawnictwo: Literackie

Liczba stron: 202

Strach to jedna z podstawowych cech pierwotnych charakterystyczna dla niemal wszystkich istot żywych, która jest ściśle związana z instynktem przetrwania. W obliczu zagrożenia, wobec rzeczy nieznanych, po których nie wiemy, czego można się spodziewać, nerwy napinają się niczym struny, układ współczulny produkuje adrenalinę, a człowiek staje się niezwykle czujny, gotowy do natychmiastowego działania. Organizm reaguje w sposób zdecydowany, a dawka wydzielanych hormonów jest dla niektórych na tyle atrakcyjna, że część ludzi prowokuje sytuacje, wywołujące lęk. Budzące dreszczyk przerażenia niezwykłe historie to jedna z wielu możliwości odczucia grozy, a sporą wprawę w ich snuciu posiadał San'yūtei Enchō, o czym przekonałem się na podstawie lektury powieści tego autora, zatytułowanej Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii.

San'yūtei Enchō to żyjący w latach 1839 – 1900 japoński pisarz i gawędziarz, specjalizujący się w tradycyjnych sztukach narracji zwanych kodan i rakugo. Kodan to rodzaj teatru jednego aktora, w którym artysta, opierając się na wszelakiej maści historiach – podaniach, legendach czy kronikach rodzinnych – starał się stworzyć zajmującą opowieść, przykuwającą uwagę słuchaczy. Korzystając z dostępnego materiału wyjściowego, przekształcał go, urabiał i odpowiednio formował, konwertując wszystko do odpowiedniego języka, tak by powstała klechda była w pełni zrozumiała i czytelna, także dla ludzi z niższych warstw społecznych. Z kolei rakugo to werbalne przedstawienie, gdzie gawędziarz, siedząc i używając jako rekwizytu wyłącznie papierowego wachlarza, prezentował długą, zawiłą, nacechowaną humorem opowieść, w którą wplątywane były zabawne dialogi. San'yūtei Enchō, urodzony jako Izubuchi Jirokishi, rozpoczął występy w charakterze kodanshi (narratora) u boku swego mistrza w wieku 17 lat. Dość szybko, w wyniku zazdrości mistrza o sukcesy młodego adepta, San'yūtei Enchō zdecydował się zakończyć współpracę i działać samodzielnie. Wybór okazał się bardzo trafny, bowiem początkujący artysta, który od zera musiał wymyślać nowy, własny repertuar, bardzo szybko zyskał uznanie i popularność – płody Enchō spisywano i drukowano, publikując czy to w prasie codziennej czy też w postaci książek, zdarzały się również przeróbki na potrzeby teatru kabuki, jak również w latach późniejszych – filmowe adaptacje. Pokłosiem tego ogromnego sukcesu San'yūtei Enchō jest powieść Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii, z którą polski czytelnik może zapoznać się dzięki uprzejmości Wydawnictwa Literackiego oraz pracy tłumacza Zdzisława Reszelewskiego.

Akcja utworu rozgrywa się w XVIII-wiecznej Japonii, w okresie epoki Edo. Rządy cesarza były w tym czasie mocno ograniczone i sprowadzały się wyłącznie do funkcji reprezentacyjnych. Faktyczną władzę w Kraju Kwitnącej Wiśni sprawowali szoguni, wodzowie naczelni i zwierzchnicy sił zbrojnych, wywodzący się z rodu Tokugawa. Japonia, w myśl prowadzonej polityki sakoku, o której wspominałem przy okazji dzieła Milczenie, cały czas pozostawała w izolacji od reszty świat, ograniczając kontakty z obcymi narodami do niezbędnego minimum. Państwo cechowało się feudalnym charakterem – społeczeństwo było silnie zhierarchizowane i podzielone na stany. Samurajowie, czyli japońskie rycerstwo, zaliczali się do wyższych warstw feudalnej Japonii. Pełnili oni służbę u swojego pana-księcia będąc w zamian nagradzanym ziemią, którą w chwili śmierci dzielili między synów. Relacja samuraja oraz jego pana oparta była na bezwzględnym posłuszeństwie oraz szacunku. Nadrzędnym obowiązkiem japońskiego bushi była wierność i oddana służba, w imię której dopuszczalne były kłamstwa, gwałty, morderstwa, kradzieże. Najważniejszą sprawą dla samuraja był honor własny oraz jego pana, co w pewnych okolicznościach doprowadzało do pokazów krwawego heroizmu – wojownik, który stawał w obliczu sprzeczności, tj. nie potrafiący pogodzić ze sobą woli pana oraz własnego sumienia, najczęściej decydował się na harakiri, czyli rytualne samobójstwo poprzez rozprucie sobie wnętrzności, gdzie, zgodnie z wierzeniami, znajdowała się dusza człowieka.

Fabuła Dziwnej historii o upiorach z latarnią w kształcie piwonii została osadzona w takim właśnie środowisku. Dzielni i mężni samurajowie, w pewnych okolicznościach litościwi i miłosierni, w innych zaś okrutni, surowi i do bólu konsekwentni wypełniają karty powieści, odsłaniając przed czytelnikiem uroki, blaski oraz fanaberie epoki Edo. Wielkiej cnocie i niezłomnej sile woli, jak w każdej dobrej historii bazującej na przeciwieństwach i antynomiach, towarzyszy ludzka małość i chciwość. Szlachetne czyny kontrastują z pokątnymi knowaniami i wymyślnymi intrygami. Zdrada, małostkowość, zazdrość, przebiegłość, spiski, zachłanność, zwierzęca chuć oraz wszelkie ułomności, charakterystyczne dla ludzi słabych prezentowane są w pełnej krasie. Z tego powodu dzieło cechuje się ogromną dramaturgią, która wynika także z umiejętnie budowanego napięcia. Zdolny narrator z lubością szafuje suspensem, zawieszając akcję w najciekawszym momencie i wykonując niespodziewany zwrot w kierunku innego z wątków, których w Dziwnej historii o upiorach z latarnią w kształcie piwonii jest, oględnie rzecz ujmując, niemało. Osią fabularną powieści są dzieje samurajskiego rodu Iijima, które niczym wielobarwne i wzorzyste sukno, splatają się z ogromną liczbą pobocznych motywów, wśród których nie brakuje fragmentów niezwykłych oraz fantastycznych. Kochankowie rozpaleni miłosnym uczuciem, którzy wobec niesprzyjających okoliczności spotykają się we śnie; żona dokonująca pośmiertnej zemsty na wyrodnym mężu poprzez opętanie służącej i wyjawienie wszystkich brudów współmałżonka; śmierć z nieutulonej tęsknoty; zaklęcia oraz talizmany niezbędne do oddalenia mieszkańców świata ciemności czy wreszcie tytułowe upiory, które oświetlają sobie drogę latarnią z kloszem wykonanym z tykwy, kształtem przypominającym piwonię to tylko niewielka część dziwów, jakimi raczy nas San'yūtei Enchō.

W Dziwnej historii o upiorach z latarnią w kształcie piwonii można doszukać się także wielu elementów typowych dla baśni. W utworze pojawiają się siły nadprzyrodzone oraz postacie o nadnaturalnych przymiotach – nieszczęśliwa kochanka, prześladująca swojego lubego po śmierci, mnich, potrafiący zaglądać w przyszłość towarzyszą zwykłym śmiertelnikom, którzy nie umieją przeciwstawić się prawom przyrody. W opowieści występują także bohaterowie, którzy są bardziej archetypami danych postaw niż ludźmi, odznaczającymi się nieprzeciętną i silnie zindywidualizowaną osobowością. Samuraj Iijima, człowiek miłujący honor ponad wszystko inne to symbol niezłomności oraz prawości, jego sługa Koske może natomiast uchodzić za wzór posłuszeństwa i oddania. Podstarzały Aikawa to uosobienie ojcowskiej miłości i troski o dobro dziecka, stary mnich Ryoseki kojarzy się z mądrością i wiedzą przodków, zaś Shinzaburo i jego nieszczęsne losy uświadamiają ludzką bezsilność wobec mechanizmów rządzących światem, w którym człowiek jest tylko maleńkim trybikiem. Postacie o zdecydowanie pejoratywnej konotacji to najczęściej kobiety oraz młodzi, kierujący się pożądaniem, a więc podszeptami grzesznego i słabego ciała, mężczyźni. Są oni nośnikami takich cech jak podłość, niewdzięczność czy chciwość. W krótkofalowej perspektywie to właśnie Ci negatywni i źli osobnicy, święcą tryumfy, które jednak bardzo szybko okazują się osiągnięciami złudnymi, efemerycznymi i nietrwałymi. Realne zwycięstwa przypadają bohaterom pozytywnym, pomimo faktu, że można doszukać się skaz na ich charakterze, a chwała i sukces nierzadko przychodzą już po śmierci danego protagonisty – w tym kontekście warto zwrócić uwagę na dominującą religię japońską, którą jest buddyzm. Zgodnie z jego naukami człowiek definitywnie rozstaje się z ziemskim padołem dopiero w momencie osiągnięcia stanu nirwany, której jednak niewielu doświadcza. Zdecydowana większość osobników obraca się na szalonym kołowrocie życia i śmierci, poprzez reinkarnację przybywając w kolejnym wcieleniu do ziemskiego świata. O tym, jakie będzie przyszłe życie decyduje dotychczasowa egzystencja, w myśl zasady, że każde działanie ma swój skutek – dobre uczynki wracają jako szczęście, natomiast złe jako cierpienie.

Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii, skrzy się także od ludowych mądrości, które autor chętnie wplata w narrację bądź wypowiedzi poszczególnych bohaterów. Sentencje oraz maksymy znakomicie dodają kolorytu opisywanej epoce – część z nich posiada uniwersalną wymowę (Nigdy dotąd tak nie było i nie będzie w przyszłości, żeby lekko zdobyte pieniądze przyniosły dobro [1]), niektóre zaś bardzo dobrze unaoczniają kulturową odmienność Japończyków od świata Zachodu. Dla europejskiego czytelnika stwierdzenia typu: szlachetny mąż od niebezpieczeństwa trzyma się z daleka [2], bądź nie występuj przeciwko tym, którzy mocni są w chytrości [3] z pewnością mogą wydać się dziwaczne czy mało rycerskie, ale uwzględniając fakt, że rzeczy na pozór błahe, takie jak wywołanie awantury w obronie pana, ale bez jego uprzedniego przyzwolenia czy nieopatrzne rzucenie oskarżenia, które okazuje się nieprawdziwe mogą zostać potraktowane jako plama na honorze dobrodzieja, możliwa do zmazania tylko poprzez samobójczą śmierć, widać wyraźnie, że dobry samuraj to przede wszystkim człowiek cierpliwy i ostrożny, mający świadomość, że jeden niewłaściwy krok może bardzo szybko zakończyć się sercem przebitym mieczem. W książce pobrzmiewają także echa determinizmu – los to dla zwykłych ludzi rzecz nieodgadniona, której nie sposób zmienić, i której przyczyny owiane są głęboką tajemnicą. Dzięki pomocy wróżbiarzy oraz jasnowidzów można co najwyżej podejrzeć, co niesie ze sobą przyszłość, ale niemożliwym jest przeciwstawienie się jej okrutnej nieuchronności.

Reasumując krótko, Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii, co do której nie żywiłem zbyt wielkich oczekiwań, okazała się lekturą nadspodziewanie interesującą oraz zajmującą. Wielkie afektacje oraz wzruszenia zostały zgrabnie przemieszane z przeczuciami, niezwykłymi zrządzeniami losu i balansującymi na krawędzi realności koincydencjami. Utwór zahacza o elementy sennych majaków, mar i zjaw, które wdzierają się w twardą i brutalną rzeczywistość, naznaczoną ludzkimi grzeszkami oraz słabostkami. Całość wybornie uzupełnia lekki styl narratora – słowa i zdania, zakrapiane także ironią oraz sytuacyjnym komizmem, płyną wartkim strumieniem, tak, że całą historię czyta się z niekłamaną przyjemnością. Serdecznie polecam!

---

[1] San'yūtei Enchō, Dziwna historia o upiorach z latarnią w kształcie piwonii, przeł. Zdzisław Reszelewski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1981, s. 129;

[2] Tamże, s. 27;

[3] Tamże, s. 52;