"Ta niedziela" José Donoso - Upalna, leniwa, żyjąca tylko we wspomnieniach

Ta niedziela

José Donoso

Tytuł oryginału: Este domingo

Tłumaczenie: Anna Grodzicka-Trudgett

Wydawnictwo: PIW

Seria: Współczesna Proza Światowa

Liczba stron: 172

W miarę naszego intelektualnego rozwoju, wraz z rozszerzającymi się horyzontami myślowymi oraz coraz efektywniejszą pracą receptorów zbierających bodźce ze środowiska, w jakim egzystujemy, człowiek coraz bardziej przekonuje się jak skomplikowanym oraz trudnym do zrozumienia mechanizmem jest świat. Jeśli do wysokiego poziomu złożoności dodać jeszcze kreatywność innych ludzi do uprzykrzania naszego bytu, to w pełni wytłumaczalna staje się odczuwana przez wielu osobników tęsknota za rzeczywistością znaną z lat dziecięcych. Jej obraz, który wciąż funkcjonuje w odmętach naszego umysłu, kusi prostotą zasad, wedle których wszystko działało, kiedy doskonale wiedziało się, co jest białe, a co jest czarne, co jest właściwie, a co nie. Tej nostalgii za światem, który nieodwołalnie odszedł ulegają także literaci. Niektórzy, kiedy cieszą się już odpowiednią renomą i mają pewność, że mogą pozwolić sobie na większą swobodę w kwestii tematyki swoich dzieł, nie oglądając się zbytnio na czytelniczy poklask, piszą wprost o swoim dzieciństwie (tutaj jako przykład niech posłuży Wysoki zamek naszego genialnego Stanisława Lema), inni zaś decydują się wykorzystać elementy swojej biografii przy konstruowaniu świata przedstawionego, dokładnie tak jak uczynił to José Donoso w swoim dziele zatytułowanym Ta niedziela.

José Donoso to żyjący w latach 1924 – 1996 chilijski artysta, uważany za jednego z czołowych popularyzatorów prozy iberoamerykańskiej. Pisarz wywodził się z mieszczańskiej rodziny. Studiował w Chile oraz na amerykańskim Uniwersytecie Princeton. Prowadził życie wypełnione podróżami i zmianami miejsc zamieszkania – był wykładowcą literatury angielskiej na uczelniach chilijskich oraz północnoamerykańskich, pracował w charakterze dziennikarza, na kilka lat osiadł w Hiszpanii oraz Meksyku z uwagi na krytykę reżimu Augusto Pinocheta. Donoso tworzył utwory w duchu realizmu magicznego, chociaż płodził też dzieła osadzone w twardej rzeczywistości, w której nie ma zbyt wiele miejsca na rzeczy dziwne i niesamowite. Przykładem mocno realistycznej powieści (w której jednak można dosłyszeć echa niezwykłości i dziwów) jest Ta niedziela, w której czytelnik ma sposobność odnaleźć elementy autobiograficzne.

Książka od pierwszych stron przykuwa stylem, w jakim została utrzymana. Zarówno część pierwsza jak i część druga poprzedzone zostały krótkimi rozdziałami (W akwarium, Zabawy dozwolone oraz Niedzielna noc) napisanymi kursywą. Te skromne przerywniki o nietypowej czcionce mają charakter wspomnień snutych przez pierwszoosobowego narratora, którym jest dojrzały czy wręcz starzejący się człowiek. Z mroków pamięci wydobywa on przedmioty oraz wydarzenia, które służą mu do odtworzenia niedziel spędzanych w domu babci i dziadka. We fragmentach, które można uznać za właściwe dzieło literackie, prezentowane przez trzecioosobowego narratora, przedstawiono natomiast portret wspomnianych dziadków, Alvara i Chepy, którzy w miarę postępowania powieści, odkrywania ich młodości oraz nieco bliższej przeszłości, stają się charakternymi osobnikami z krwi i kości, targanymi emocjami, podejmującymi błędne decyzje, padającymi ofiarami własnych działań.

Bardzo istotą rolę w Tej niedzieli odgrywa rodzina, o której autor pisze na kilku poziomach. Poprzez perspektywę zmieniającą się razem z osobą narratora, José Donoso znakomicie uświadamia czytelnikowi, że jeden i ten sam człowiek, z punktu widzenia różnych ludzi może jawić się jako diametralnie inna osoba. Czuły kochanek przekształca się w zimnego i obojętnego męża, przygłuchy staruszek o wyglądzie kruchej lalki przeobraża się w przedwczesnego emeryta o wciąż młodej aparycji, usilnie troszczącego się o własne zdrowie, a dbająca o kreatywność wnuków babcia okazuje się osobniczką, której serce potrafi zalać platoniczna miłość. Dzięki prozie Donoso odkrywamy także mroczne strony małżeństwa. Pożycie dwójki, ponoć miłujących się kiedyś ludzi, jawi się nagle jako długa lista przestępstw nigdy nieujawnionych, wykaz momentów ciszy, wybuchów wściekłości, wzajemnych oskarżeń i niedomówień. Wszystkie te działania narratora przypominają branie do ręki fotografii danej osoby, starannie wykonanej, eksponującej głównie atuty urody, w której usilnie próbowano zakląć uśmiech oraz dobry humor. Po chwili kontemplacji przychodzi jednak pora na wyjawienie wszystkich sekretów, które nosi w sobie bohater bądź bohaterka danego zdjęcia – jak za sprawą czarodziejskiej sztuczki fotografia zanurzana jest w ciasnym akwarium, a uchwycona na niej postać zyskuje trzy wymiary, tak, że można ją bezwstydnie obserwować niczym małą rybkę. I dopiero po wyczerpującej prezentacji, na którą składa się także wyliczenie wszelkich wad, ułomności i słabości, czytelnik może dojść do wniosku, że oto jest właśnie człowiek i cała jego grzeszna natura.

Dzięki osobie Chepy, czytelnik zyskuje także sposobność, by zagłębić się w podmiejskich slumsach i dogłębnie poznać ich topografię. Kulminacyjny punkt utworu rozgrywa się w tytułową tę niedzielę, właśnie w takiej tragikomicznej scenerii, osiedlu biedy będącym swoistą siecią, wyłapującą tych, których miasto wyrzuca jako odpadki. Pośród labiryntu gruzów, gliny i kamieni, zbudowanego z puszek, belek, gałęzi, pokruszonych cegieł i blach, plątają się osobnicy zasiedlający porozrzucane bezładnie, na wpół walące się domostwa. Przebywając w takim miejscu, bezwstydnie podglądając wegetację prowadzoną przez mieszkańców faweli, uzmysławiamy sobie przerażający brak perspektyw dla takich ludzi. Nędza jest przy tym wręcz namacalna, jej ostry fetor drażni nozdrza, a przy tym zdaje się ona infekować dotkniętego nią osobnika, nie pozwalając mu wyrwać się na stałe z jej oków. Na przykładzie Chepy, która jest wolontariuszką, poświęcającą niemal cały swój wolny czas na pomoc biedakom, José Donoso wspaniale prześwietla także interakcje, zachodzące pomiędzy personą ofiarującą litość i miłosierdzie, oferującą materialne i duchowe wsparcie a podmiotem, na który spływają te łaski. Ciekawie nakreślono sylwetkę darczyńcy, jako osobnika wręcz nieszczęśliwego w momencie, gdy nie szuka się u niego pocieszenia, opieki, współczucia, zdolnego do obdarzenia prawdziwym uczuciem jedynie ludzi zrozpaczonych, bezsilnych, wycieńczonych, itd., a więc wymagających stałej opieki i troski. W oczy rzuca się także oczekiwanie wdzięczności oraz poczucie odpowiedzialności za cudze losy, mogące łatwo przerodzić się w chęć totalnej kontroli podopiecznego, który stopniowo zaczyna przypominać kukiełkę w lalkowym teatrzyku. Charakteryzując drugą stronę tej zależności Donoso odmalowuje coś na wzór piętna, jakim zostaje naznaczony odbiorca skierowanej ku niemu dobroci. Bo skoro jest on jedynie obiektem litości, człowiekiem bezradnym, nie potrafiącym obejść się bez wsparcia innych, to niemal z miejsca zarysowuje się wyraźna granica pomiędzy nim a dobroczyńcą, który z założenia jest kimś lepszym, kreatywniejszym, a więc bardziej wartościowym, itd.

Ta niedziela to całkiem interesująca lektura, przy okazji której dowiedziałem się, że José Donoso to jeden z popularniejszych przedstawicieli prozy iberoamerykańskiej. Pierwsze spotkanie z Chilijczykiem przekonało mnie, że z pewnością warto sięgnąć inne dzieła tego autora. Pisarz zaimponował mi portretem chrześcijańskiej miłości, caritas czy raczej zobrazowaniem problemów, z jakim wiąże się wcielanie w jej życie – w końcu niełatwo jest bezwarunkowo miłować tych, co kradną, oszukują, zabijają, nawet jeśli czynią to głównie z nędzy, z ignorancji, z beznadziejności własnego położenia czy z braku perspektyw. Do gustu przypadły mi także nieliczne, przemycone po cichu elementy realizmu magicznego – kilka razy odniosłem wrażenie, że jeden z wnuków, dziadek oraz narrator to jedna i ta sama osoba, chociaż opowieść snuta jest w taki sposób, że trudno to jednoznacznie rozstrzygnąć. Ponadto świat tajemniczej, wykreowanej podczas dziecięcych zabaw Marioli Roncafort, w którym egzystują dziwaczne stworzenia jak weksowie czy drapsowie, wciskał się niekiedy do logicznej i poukładanej rzeczywistości ludzi dorosłych. Te subtelne i delikatne transgresje to swoista wisienka na literackim torcie, jaki zaserwował czytelnikom José Donoso.

Wasz Ambrose