„Ja, robot” Isaac Asimov - miejscami wzruszająco, miejscami fascynująco

Ja, robot

Isaac Asimov

tłumaczenie: Edward Szmigiel

audiobook

czyta: Mako

Jakiś czas temu postanowiłem powrócić literacko do czasów młodości i sięgnąłem po Preludium Fundacji Isaaca Asimova. Choć pierwsze wydanie dzieła miało miejsce w roku 1988, co dla hard science fiction jest już poważną próbą czasu, Preludium tak mi się spodobało, iż postanowiłem poznać w kolejności wydarzeń świata przedstawionego całą serię Foundation Universe zawierającą w sobie takie znane cykle powieściowe jak Roboty i Fundacja. Pierwszą książką, którą wziąłem na warsztat, był zbiorek dziewięciu opowiadań zatytułowany Ja, robot.

Tomik po raz pierwszy ukazał się drukiem w roku 1950, a zawarte w nim opowiadania ukazywały się w czasopismach już wcześniej. W formie audio, której udało mi się wysłuchać dzięki uprzejmości znajomego, został nagrany nakładem i głosem wolontariusza ukrywającego się pod pseudonimem Mako. Wykorzystano trudno dziś dostępne tłumaczenie, którego autorem jest Edward Szmigiel. W tej formie zawarto opowiadania nieco różniące się tytułami od najczęściej spotykanych w innych wydaniach (te ostatnie podałem w nawiasach):

• Ja, robot (Wstęp, Introduction)
• Robbie (1940,1950)
• Zabawa w berka (Runaround - 1942)
• Rozum (Powód, Reason – 1941)
• Złapać tego królika (Kopalniana łamigłówka, Catch That Rabbit – 1944)
• Kłamca (Liar! – 1941)
• Mały zgubiony robot (Zaginiony robot, Little Lost Robot – 1947)
• Ucieczka (Escape! – 1945)
• Dowód (Evidence – 1946)
• Konflikt do uniknięcia (The Evitable Conflict – 1950)

Wstęp stanowiący pewną całość podzielony jest na części występujące przed poszczególnymi utworami, które pięknie spina. W opowiadaniach zawartych w tomiku doktor Susan Calvin prezentuje na wybranych przykładach historię rozwoju robotyki reporterowi w XXI wieku. Opowiadania można by czytać i oddzielnie, ale w zbiorze przedstawiają fikcyjną historię rozwoju robotyki. Z ciekawostek warto wspomnieć o tym, że w opowiadaniu Zabawa w berka po raz pierwszy sformułowano prawa robotyki.

Początek dzieła zaczyna się od ewidentnych błędów w strategii pisarskiej, które być może wynikały z tego, iż autor nie spodziewał się sukcesu ani tego, że ludzie będą czytać jego prace i w następnych wiekach. Całkiem niepotrzebnie już na samym początku Asimov wstawił daty; daty, które są już przeszłością choć świat, który wykreował, jednak jeszcze nie nadszedł. W dodatku rzeczywistość zdecydowanie nie poszła w stronę jego futurystycznej wizji. To może w pierwszym momencie zdrowo zestresować odbiorcę. Błędem w podobnym stylu jest też na przykład pisanie o zapisach wideo na taśmach (popularnych w czasach, gdy powstawały te utwory). Pisarz wpadł tu w pułapkę, w którą przed nim i po nim wpadło wielu innych, a mógł jej uniknąć pisząc po prosu o zapisach wideo, bez wnikania w formę zapisu, podobnie jak nieszczęśliwej zamiany opisywanej przyszłości w realną przeszłość mógł uniknąć unikając dat lub choćby stosując fikcyjny kalendarz niemożliwy do powiązania z realnym.

Zdarzył się też jakiś chochlik (chyba w tłumaczeniu) w opowiadaniu Złapać królika - moglibyśmy zalać tę planetę, gdyby nie była bezwietrzna. Nie zrozumiałem o co chodzi.

W pierwszej chwili można się więc spodziewać, że Ja, robot uległ presji czasu, że tchnie myszką albo nawet w ogóle może być tylko historyczną, czytelniczą ciekawostką, jak na przykład wiele powieści Julisza Verne. Otóż nie!

Już opowiadanie Robbie wręcz powala! Jest ono wzruszające w stopniu, o jakim większość twórców romansów może tylko pomarzyć. Ba – w stopniu, o jakim nawet nie może pomarzyć. Asimov gra na emocjach odbiorcy jak wirtuoz i w trakcie lektury zastanawiałem się, czy nie lepiej mu było zostać pisarzem powieści dla kobiet. Na pewno zrobiłby karierę nie mniejszą niż w SF i nauce, a pieniądze chyba byłyby jeszcze większe. No i rzesze fanek to nie to samo co rzesze fanów.

Każde opowiadanie w zbiorku jest doskonałe, choć różnią się bardzo między sobą podejmowaną tematyką. Szczególnie spodobał mi się Rozum – urzekająca wariacja rozważań na temat rozum kontra wiara i, co ważniejsze, o istocie wiary w ogóle. Pięknym zamknięciem zbiorku jest Konflikt do uniknięcia – fenomenalne, przewrotne rozważania o polityce w przyszłości. Niestety na razie zdecydowanie utopijne.

Wisienką na torcie jest cytat znaleziony w tym tomiku, który można wykorzystać w trakcie dyskusji na temat wartości literatury pięknej, szczególnie takich pogardzanych gatunków jak romans czy kryminał, w porównaniu do literatury faktu i opracowań naukowych: Beletrystyka to studia na temat wzajemnego oddziaływania ludzkich motywów i uczuć. Genialnie – krótko, zwięźle i na temat.

Jak widać Ja, robot w interpretacji Mako mnie zachwycił. Polecam gorąco, a sam już dodaję do listy planowanych lektur następną pozycję z Uniwersum Fundacji, czyli Pozytonowego detektywa (The Caves od Steel). The Rest of the Robots, która jest umiejscowiona pomiędzy Ja, robot i Pozytonowym detektywem nie ukazała się jeszcze w polskiej wersji językowej.

Wasz Andrew