Joanna Bator "Wyspa łza" - Wyspa intymności

Wyspa łza

Joanna Bator

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron: 304

 

 

 

 

 

 

Człowiek to istota, która mniej lub bardziej świadomie akcentuje swoje istnienie. Jak słusznie zauważył Kōbō Abe, w społeczeństwach wysoko rozwiniętych nasza egzystencja jest potwierdzana przez (…) różnego rodzaju zaświadczenia – umowa, prawo jazdy, dowód osobisty, pozwolenie na używanie czegoś, potwierdzenie tytułu, autoryzacja, zameldowanie, pozwolenie na broń, książeczka związkowa, listy polecające, weksle, dowody wpłaty pożyczki, czasowe zezwolenie [1] to tylko część z rzeczy, które powodują, że trudno jest pozostać anonimowym. Biorąc pod uwagę te czynniki rodzi się pytanie, jak to możliwe, że wciąż trafiają się przypadki ludzi, znikających nie pozostawiwszy po sobie nawet najmniejszego śladu, tak jak miało to miejsce choćby z Sandrą Valentine, amerykańską bizneswoman, której rozpoczęta w 1988 roku podróż po świecie zakończyła się w niespełna rok później, kiedy kobieta zaginęła na trawionej wojną domową Sri Lance. Śledztwo prowadzone przez ambasadę USA, ojca i macochę Sandry oraz wynajętego prywatnego detektywa nie przyniosło żadnych rezultatów, a z biegiem czasu, który wszystko wycisza i wygładza, dramat młodej Amerykanki powoli utonął w bagnie niebytu. Sprawę Sandry przed zupełnym pogrążeniem się w nicości ratuje Joanna Bator, polska pisarka, autorka m.in. Ciemno prawie noc, Roku królika czy Purezento, która w książce Wyspa łza przypomina o niejasnych losach obywatelki Stanów Zjednoczonych.

 

Już pierwsze strony wskazują na to, że utwór Joanny Bator to twór specyficzny, wymykający się prostym schematom oraz próbom kategoryzacji. Wzmianka jest o tyle istotna, że czytelnicy kojarzący artystkę za sprawą wcześniejszych, raczej klasycznych powieści takich jak Chmurdalia, Piaskowa góra czy wspomniane już Ciemno, prawie noc, tym razem uraczeni zostają płodem, przywodzącym na myśl postmodernistyczny eksperyment, czego wynikiem może być zdziwienie czy rozczarowanie. Sama Bator określa swoją książkę jako podróż (…) tropem Innej kobiety, by napisać reportaż literacki z przygód własnego ja w tropikach. Nie ma co liczyć ani na klasyczną autobiografię, ani na historię detektywistyczną, ale wycisnę z miąższu rzeczywistości samą esencję prawdy i doprawię ją zapachem cynamonu. Cóż więcej mi pozostaje, skoro już wciągnęła mnie nisza w czasie [2].

 

Owa nisza w czasie to swoista nadzieja na wyrwanie się ze (…) strefy szarej i bezwietrznej, gdzie na martwych wodach stoją statki z oklapłymi żaglami, a marynarze pozbawieni zajęcia tępo patrzą w odmęty albo rzygają przez burtę [3]. Snująca opowieść narratorka, którą nietrudno utożsamiać z samą Joanną Bator, wyznaje, że (nie po raz pierwszy) dostała się (…) we władzę Czarnego Słońca (…) [4]. Swoista niemoc pisarska przeplatająca się z widmem depresji skutkują zarówno chęcią ucieczki od przytłaczającej rutyny (Zniknąć z tej całej krzątaniny, przestać tkać tekst codzienny, ot tak, jakbym żyła w sposób, który pozwala spakować plecak i ruszyć w świat, nie tłumacząc nikomu [5]), jak również nieustannymi poszukiwaniami natchnienia do nowej książki. Impulsem do wyrwania się z marazmu jest natknięcie się na wzmiankę o Sandrze Valentine i w konsekwencji ulegnięcie (…) tropikalnemu bzikowi podszytemu melancholią (…) [6], czyli wyprawa na Cejlon, wyspę w kształcie łzy, (…) słynącej z czarnej magii i zachodów słońca przyprawiających o szaleństwo [7].

 

Wyspa łza to dzieło, które opiera się klarownym klasyfikacjom i z tego względu autorce udało się zawrzeć ogrom treści oraz poruszyć szereg interesujących zagadnień. Kwestią, której poświęcono niemało miejsca jest obrzęd literackiej kreacji – narratorka zdradza w jaki sposób wyłuskuje z otaczającej ją rzeczywistości zahaczki (czyli wszelakiej maści fakty, zdarzenia, postacie czy impresje, które (…) służą do tego, by zaczepiać o nie nić i tkać opowieść [8]) i transponuje je do tekstowej przestrzeni (Trzeba szatkować, ucierać, mieszać, miksować motywy z własnego życia i zszywać ze skrawkami rzeczywistości, które uda się wyszarpać z tropikalnej materii [9]). Bator pozwala nam też zrozumieć, czym dla niej samej jest proces spajania słów, który bynajmniej nie jest traktowany jako rozrywka czy chwila wytchnienia, bowiem (…) pisanie to nie przelewki, tylko szczególna działalność, pozwalająca przedstawić walkę podmiotu z utratą i ostatecznie śmiercią (…) [10].

 

W utworze pobrzmiewają także echa wydarzeń z prywatnego życia pisarki, które nadają dziełu intymny charakter, znamienny choćby dla dziennika. Autorka przywołuje wspomnienia, które wymieszane z płynącymi z otoczenia bodźcami stają się źródłem interesujących refleksji i spostrzeżeń. Ich natura zahacza m.in. o społeczne role, w jakie jesteśmy wtłaczani na każdym kroku, piętno kolonializmu odciśnięte na stosunkach pomiędzy miejscowymi, a dawnymi panami czy międzyludzkie konflikty i ich destrukcyjny wpływ ((…) wojna psuje mężczyzn jak cukier zęby [11]). Ponadto Bator odkrywa przed nami swoje spojrzenie na takie tematy jak feminizm (kobiety ciągle muszą walczyć o swoją niezależność, a przedmiotem najzagorzalszych bitew jest ciało: (…) mierzone, ważone, dzielone, kradzione i sprzedawane [12]), homofobia (będąca (…) niczym innym jak rewersem mizoginii (…) [13]) czy podświadoma potrzeba ruchu, niekiedy przyjmująca formę nomadyzmu (narratorka zdradza, że w jej przypadku byt to (…) życie bez korzeni, oparte na więziach w postaci kłączy, splątanych i delikatnych jak nitki babiego lata [14]).

 

Z ruchem wiąże się też problematyka i złożoność aktu podróżowania, który postrzegany jest zupełnie inaczej niż turystyczne, jakże powierzchowne i płaskie podglądactwo, sprowadzające się do pstryknięcia kilku niezapomnianych zdjęć oraz chwilowego zachłyśnięcia się barwnością orientalnej egzotyki, sfinalizowanych zakupem mniejszej bądź większej liczby pamiątek. Aby oddać istotę wojażu, przytoczone zostają słowa szwajcarskiego obieżyświata, Nicolasa Bouviera stwierdzającego, że: Nie po to rusza się w drogę (…) żeby nałykać się egzotyki i błyszczeć anegdotami jak świąteczna choinka. Droga jest po to, żeby nas oskubać, wyżąć, wymaglować, aż będziemy jak stary, sprany ręcznik, który z kawałkiem mydła dają nam w burdelach [15]. Ale narratorka, również ma coś do dodania w tej materii: Czarna magia podróży polega na tym, że niezależnie od nas dokonuje się szczególna wymiana i część podróżującej osoby zostaje tam, gdzie zatrzymała się ona na dłużej (…) [16].

 

Odwołanie do Bouviera nie jest przypadkowe, jako, że Szwajcar w połowie lat 50-tych XX wieku także gościł na Cejlonie – tyfus oraz problemy finansowe sprawiły, że młody podówczas podróżnik spędził na wyspie niemal 2 lata, a nabyte doświadczenia opisane zostały właśnie w książce Ryba-Skorpion. Sporo uwagi poświęcono także innemu literatowi, który odwiedził te tropikalne rejony – Witkacy, bo to o jego śladach wspomina Bator, przebywał na Cejlonie kilka dni w 1914 roku, gdzie planował odebrać sobie życie, po tym, jak burzliwy związek z Jadwigą Janczewską zakończony został przez samobójczą śmierć kobiety. Pogłosy tych dramatycznych epizodów znajdują oddźwięk w Pożegnaniu jesieni czy 622 upadkach Bunga. Proza Bator przesycona jest zresztą odwołaniami i nawiązaniami do innych dzieł, niekoniecznie traktujących o Cejlonie (autorka chętnie sięga po Gombrowicza, Michaela Ondaatje, Harukiego Murakamiego czy Rolanda Barthesa), co nadaje jej intertekstualny charakter. Wyróżnikiem stylu Wyspy łzy jest ponadto język, który podobnie jak w pozostałych dziełach Bator, wesoło mieni się pięknymi metaforami (Jęzor morza zlizuje dni z piasku (…) [17]) oraz oryginalnymi porównaniami (Kościół w Negombo, niezgrabna masywna bryła przyszpilona krzyżem, przypomina jednocześnie coś, co widziałam już tysiące razy, i sprawia wrażenie irytująco zwichrowanego, jak usta Gombrowiczowskiej Katasi [18], bohaterki Kosmosu).

 

Rezultatem tych wszystkich zabiegów jest książka, którą trudno przypisać do ściśle określonego gatunku. Proza Wyspy łzy ulepiona jest w równej mierze z ułudy, fantazji jak i faktów, autentycznych przeżyć, a czas zdaje się biec w takim kierunku, na jaki aktualnie przyjdzie mu ochota. W utworze można odnaleźć elementy dziennika, można spojrzeć na niego jak na zapis narodzin literackiego dzieła (genialnego Roku królika) bądź też brudnopis, w którym kotłują się zarodki kolejnych pomysłów. Wreszcie wspólna podróż z Joanna Bator, to zachęta, by zagłębić się w odmętach własnej duszy, by przyjrzeć się naszej bliźniaczej, ciemnej stronie. Dla mnie bardzo  solidna pozycja, jedna z ciekawszych lektur pożegnanego roku 2018.

 

P.S. Warto dodać, że integralną częścią książki są fotografie (w większości czarno-białe) autorstwa Adama Golca, które w intrygujący sposób wzbogacają treść dzieła.

 

---

[1] Kōbō Abe, Kobieta z wydm, przeł. Mikołaj Melanowicz, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1975, s. 99

[2] Joanna Bator, Wyspa Łza, Wydawnictwo Znak, Kraków 2015, s. 30

[3] Tamże, s. 12

[4] Tamże, s. 8

[5] Tamże, s. 12 – 13

[6] Tamże, s. 27

[7] Tamże, s. 27 – 28

[8] Tamże, s. 172

[9] Tamże, s. 115

[10] Tamże, s. 167

[11] Tamże, s. 37

[12] Tamże, s. 244

[13] Tamże, s. 245

[14] Tamże, s. 242

[15] Nicolas Bouvier, Ryba-Skorpion, przeł. Andrzej Frybes, Oficyna Literacka Noir sur Blanc, Warszawa 1999, s. 43

[16] Joanna Bator, Wyspa Łza, Wydawnictwo Znak, Kraków 2015, s. 197

[17] Tamże, s. 236

[18] Tamże, s. 57