Joanna Bator "Rok królika" - W pogoni za samym sobą

Rok królika

Joanna Bator

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron: 480

 

 

 

 

 

 

Nie mogłam uwierzyć w to, co miałam teraz przed oczami. „Szok! Królik grozy atakuje. Nawiedzony przez duszę zmarłej właścicielki królik masakruje mieszkańców Ząbkowic Śląskich. Wywiad z pierwszymi ofiarami specjalnie dla czytelników naszej gazety”. Królik grozy z ludzką duszą! Wyzębiał się do mnie z tabloidu, który od początku leżał na stoliku, ale akurat na króliku postawiłam wcześniej wielki papierowy kubek z niedobitą kawą [1]. Wyobraźmy sobie, że jesteśmy właśnie na życiowym rozdrożu, staramy się zerwać z tym, przez co przeszliśmy, odrzucając w kąt naszą obecną tożsamość, nie wiedząc jeszcze przy tym, w jakie szaty przystroić nową osobowość. Zastanawiając się, jakimi torami pędzić winno nasze życie, siedząc w dworcowej kawiarni i czekając na podpowiedź opatrzności, natrafiamy przypadkiem na gazetę z krzykliwym tytułem, której absurdalność atakuje nas od pierwszych liter. Przypadek czy przeznaczenie? Przesłanie czy zły omen? I wreszcie, czy bylibyśmy w stanie oprzeć się pokusie, by wyruszyć do Ząbkowic Śląskich i na własne oczy przekonać się, czym do cholery jest królik grozy?

 

Podróż na Śląsk w poszukiwaniu szalonego zajęczaka pewnie nie jednemu z nas wydałaby się eskapadą mało atrakcyjną, ale na tę niezwykłą sytuację zgoła inaczej reaguje protagonistka książki Rok Królika, powieści pióra Joanny Bator, pisarki uhonorowanej Nike za Ciemno, prawie noc. Marta Mrok, albo Anna Karr to 37-letnia autorka krwawych romansów historycznych, która przygotowuje własne zniknięcie. Nowa wizja własnej osoby to wynik kłębowiska komplikacji, w jakie zamienił się dotychczasowy byt (poliamoryczny związek z dwoma mężczyznami, mimo obiecujących początków, okazuje się nie do końca udanym eksperymentem) – wycofanie się z niego to szansa na nowe, być może bardziej udane, otwarcie. Ponadto wyprawa do Ząbkowic z punktu widzenia bohaterki to wręcz przymus, konieczność, obowiązek, jako, że kobieta to kolekcjonerka nagłówków, która zbiera je i segreguje, traktując jako znaki, komunikaty, sygnały (Jestem przekonana, że to jakaś siła wyższa przemawia do mnie w ten sposób, bo idąc z duchem czasu, postanowiła zrezygnować z tradycyjnych metod w postaci piorunów, grzmotów i objawień przed oczami maluczkich [2]). Wiadomość przekazana na łamach szmatławca to także pretekst do zagłębienia się w mrokach przeszłości i próba odkrycia (albo i zbudowania) własnej tożsamości.

Akcja dzieła rozgrywa się w 2011 roku, a więc w tytułowym roku Królika. Japonię nawiedza potężne tsunami, którego jednym ze skutków jest wybuch w elektrowni w Fukushimie. Przez życie Julii Mrok przetacza się równie potężna fala, która zmiata budowaną przez lata egzystencję – dotychczasowy byt jawi się jako wielka gra, mistyfikacja, w której należy (…) dostosować rekwizyty do scenariusza [3]. Obecna formuła ulega jednak wyczerpaniu, w związku z czym protagonistka, już jako Anna Karr, usiłuje zredefiniować swoją osobę, włączając w to budowę własnej przeszłości, a nawet charakteru.

Miejsce, które na swoje odrodzenie wybiera Anna Karr, to niewielkie śląskie miasteczko, założone u schyłku XIII wieku, znane początkowo jako Frankenstein. Polska nazwa osady idealnie współgra z tytułem książki, z kolei niemiecka jednoznacznie kojarzy się z Wiktorem Frankensteinem, bohaterem powieści pióra Mary Shelley – mężczyzna to naukowiec, który swoje prace badawcze podporządkowuje staraniom rozwikłania zagadki śmierci. Działania kończą się połowicznym sukcesem, tj. powołaniem do życia sztucznego człowieka, do stworzenia którego użytego ludzkich zwłok. Nawiązania do książki Mary Shelley, zaliczanej do gatunku powieści gotyckiej, objawiają się przede wszystkim w klimacie, w jakim utrzymany jest utwór Joanny Bator. Rok Królika emanuje bowiem niewysłowioną grozą i tajemnicą. Atmosfera gęsta jest od niejasności i zagadkowości. Oprócz tego świat przedstawiony odznacza się swoistą rachitycznością, ułomnością – rzeczywistość w Ząbkowicach jest bardzo krucha i łatwo doprowadzić do pęknięć i rys na jej powierzchni, a czas (…) ulega osobliwemu rozciągnięciu i zawikłaniu [4]. Równie podejrzane są postacie, na które natykamy się w miasteczku – wiele z nich jest wybrakowanych, naznaczonych wadą, skazą, piętnem  (kobieta, była królowa piękności, z połową twarzy zdeformowaną przez poparzenia; mężczyzna ze sztucznym okiem; chłopiec z zajęczą wargą; starszy pan z zaawansowaną demencją, którego śmiało można określić też mianem wariata), a ci, którym przynajmniej na pierwszy rzut oka niczego nie brakuje, jeśli chodzi o aparycję czy umysłową sprawność, skrywają liczne sekrety i nie są tym, za kogo starają się uchodzić.

Aspektem, który decyduje o tym,  że lektura Roku Królika to bardzo dobra rozrywka to styl, w jakim napisano powieść. Joanna Bator z premedytacją bawi się formą, wplatając do swojego dzieła najróżniejsze elementy, wśród których pełno jest zapożyczeń czy też nawiązań do innych literackich płodów. Kreacja Marty Mrok vel Anny Karr przywodzi na myśl postacie zasiedlające utwory Harukiego Murakamiego – kobieta, podobnie jak pierwszoplanowi protagoniści Japończyka to osoba, która spija cudze historie, będąc czymś w rodzaju naczynia, magazynującego opowieści. W przypadku Marty Mrok zebrany materiał pełni rolę pożywki, na której wyrastają płodzone przez nią książki. Bator stosuje także zabiegi, które znamienne są dla francuskiej nowej powieści (nouveau roman). Motyw miasta, które (…) małpuje i przedrzeźnia (…) [5], które zwodzi i otumania ((…) niesforna przestrzeń Frankenstein jeszcze raz ze mnie zakpiła [6]), które wysysa całą energię z błąkających się po nim przybyszach ((…) jakby kolejne miejsca czekały na to, kiedy opadnę z sił, żeby mnie wchłonąć i unicestwić [7]) przypomina miejscowość, do jakiej trafia agent specjalny Wallas, protagonista Gum Alaina Robbe-Grilleta oraz szpital, w którego trzewiach błąka się mężczyzna ze Schadzki Kōbō Abe. Równie znaczący jest królik, za którym podąża Anna Karr, i za sprawą którego trafia do Ząbkowic Śląskich, będących odpowiednikiem rzeczywistości po drugiej stronie lustra.

Swobodne podejście do literackiej materii przejawia się też w konstrukcji, która momentami korzysta komponentów znamiennych dla powieści szkatułkowej. Pod tym względem bardzo interesującym zabiegiem jest mocne splecenie losów Anny Karr z wątkami pojawiającymi się w pisanej przez nią powieści – czytelnik szybko uświadamia sobie, że fikcja występująca na dwóch, początkowo odrębnych, poziomach, zaczyna swobodnie przelewać się i mieszać.

Kolejną warstwą, w której ujawnia się kunszt Joanny Bator jest język. Jest on żywy i elastyczny, nieustannie zmienia się w zależności od tego, z jaką postacią styka się Anna Karr, chociaż jego cechą znamienną pozostaje rynsztokowość – w ogromnej mierze jest to język prasy brukowej, która koncentruje się na sensacji, epatowaniu niezwykłością, graniu na najniższych emocjach. Jednocześnie wyróżnia się on neologizmami (naparapecione kobiety; nakontuarzone piersi; wyzębiać się) oraz oryginalnymi porównaniami, jakimi jest przesycony: (…) przeczytała Basia z grubego zeszytu z kolorową okładką, na której jakaś nieletnia gwiazdka Disneya szczerzyła się w uśmiechu przyszłej kokainistki cierpiącej na opryszczkę płciową i depresję [8] czy (…) wyglądał jak podróbka Johna Malkovicha zrobiona w Chinach na podstawie automatycznie przetłumaczonej instrukcji po czesku [9] to tylko skromna próbka możliwości Joanny Bator. 

Z tego właśnie prostego języka autorka wznosi wymyślny konstrukt, który można uznać za uniwersalną opowieść o tym, że każdy z nas posiada mroczną stronę osobowości. Linia, która przebiega w naszej duszy jest niezwykle cienka i bardzo łatwo ją przekroczyć – pojedynczy impuls, ekstremalne warunki, presja ze strony otoczenia mogą sprawić, że zapomnimy o tym, co powszechnie uchodzi za dobre i szlachetne, na rzecz tego co złe, niemoralne i nieakceptowalne przez ogół.

Reasumując, Rok Królika to bardzo dobry utwór, odznaczający się sporą dozą niejednoznaczności oraz dziwacznej, pokracznej subtelności. To świetne połączenie kultury wysokiej i awangardy z najniższą odmianą kultury masowej rodem ze szmatławców, tanich filmów klasy B czy seriali paradokumentalnych święcących tryumfy w rodzimej telewizji. Ponadto dzieło osnute jest mgiełką tajemnicy, a fabuła nurzana jest w oparach absurdu i to zestawienie wspaniale się sprawdza.

---

[1] Joanna Bator, Rok królika, Wydawnictwo Znak, Kraków 2016, s. 18

[2] Tamże, s. 19

[3] Tamże, s. 17

[4] Tamże, s. 298

[5] Tamże, s. 178

[6] Tamże, s. 272

[7] Tamże, s. 201

[8] Tamże, s. 255

[9] Tamże, s. 97