Manuel Rojas "Syn złodzieja" - Na włóczęgowskim szlaku

Syn złodzieja

Manuel Rojas

Tytuł oryginału: Hijo de ladrón

Tłumaczenie: Zofia Chądzyńska

Wydawnictwo: Czytelnik

Seria: Nike

Liczba stron: 444

 

 

 

Człowiecza dola to wypadkowa wielu czynników. Istotny jest materiał genetyczny, bowiem w ogromnej mierze odpowiada za cechy charakteru czy wygląd zewnętrzny. Nie mniej ważna jest epoka, w jakiej ludzka istota przyszła na świat – każdy okres w historii naszej cywilizacji odznacza się panującymi wówczas wzorcami oraz normami, do których jedni przystosowują się bez większych problemów, drudzy natomiast odczuwają do owych reguł tak dalece posuniętą awersję, że usiłują walczyć z nimi różnymi metodami. Wreszcie, w kształtowaniu się naszych losów, ogromną rolę odgrywa środowisko, w jakim zostajemy wychowani, w którym dorastamy i uczymy się trudnej sztuki przetrwania następujących po sobie dni. Rodzina, w której przychodzimy na świat, może w ogromnym stopniu zdeterminować naszą przyszłość, o czym przekonuje się bohater książki Syna złodzieja, autorstwa Manuela Rojasa (1896 – 1973), chilijskiego pisarza, krytyka literackiego i dziennikarza.

Protagonistą powieści, zgodnie z tym, co sugeruje tytuł, jest syn złodzieja. W momencie rozpoczęcia utworu chłopiec jest włóczęgą, który przemierza bezkres południowoamerykańskiego kontynentu (Jak i dlaczego znalazłem się tutaj? Dla tych samych powodów, dla których znalazłem się w tylu innych miejscach. Historia to długa i, co gorsze, zawiła [1]). Młodzieniec od pierwszych stron daje się poznać jako niespokojny duch, którego żywot upływa na ciągłym przemieszczaniu się. Gnany wewnętrzną potrzebą, zmuszany przez okoliczności – czy to szukając możliwości zarobku, czy też uciekając przed sprawiedliwości i jej stróżami – bohater bez przerwy znajduje się na wędrownym szlaku (Słońce i wiatr. Niebo i morze [2]).

Pomysłowa konstrukcja utworu oraz usposobienie protagonisty sprawiają, że czytelnik otrzymuje mocno rozbudowaną powieść, obejmującą kilka wątków fabularnych, koncentrujących się wokół centralnej postaci, którą jest złodziejski syn, będący jednocześnie pierwszoosobowym narratorem. Chłopiec jest wdzięcznym słuchaczem, cierpliwie spijającym cudze historie, w rezultacie czego książka jest zlepkiem doznań i przeżyć głównego bohatera oraz cudzych historii – zasłyszanych od przygodnych znajomych, towarzyszy niedoli, kompanów na wspólnym szlaku, etc. Ponadto dzieło odznacza się nielinearnym upływem czasu – bardzo liczne są dygresje, wtrącenia oraz retrospekcje. Styl ten bardzo umiejętnie odzwierciedla mechanizm przywoływania wspomnień, mechanizm, który rzadko poddaje się chronologii, a zdecydowanie częściej, przynajmniej pozornie, kojarzy się z chaosem i bezładem. Jak tłumaczy sam protagonista: Moja pamięć nie lepsza jest ode mnie; skacze od zdarzenia do zdarzenia, chwytając te, które ukazują się najpierw, i zawracając, gdy inne, bardziej opieszałe lub bardziej znamienne, zaczynają wyłaniać się z przeszłości [3].

Prezentowana przez Rojasa powieść jest o tyle ciekawa, że w sporej mierze bazuje na przeżyciach samego pisarza, który przed poświęceniem się pisarstwu, parał się całą paletą zawodów, począwszy od cieśli, poprzez malarza pokojowego, krawca, peona, na linotypiście skończywszy. Ta wielość doświadczeń znajduje odzwierciedlenie w utworze, którego akcja osadzona jest na tzw. społecznych nizinach – na kartach przewijają się najczęściej sylwetki wyrzutków, wegetujących na granicy społecznego marginesu bądź ludzi odrzuconych, skazanych na ostracyzm praworządnych obywateli. Złodzieje, prości robotnicy, rybacy, marynarze, mechanicy, murarze, albo jak pięknie ujął to autor: (…) mali ludzie, którzy budują porty i łodzie, wydobywają sól, węgiel i miedź, produkują cement, układają szyny, a nie mają nic, ale to nic więcej, oprócz krótkiej chwili – a i tę chciano im odebrać – aby z sobą porozmawiać i wypić łyk wina, w oczekiwaniu następnego – może ostatniego – dnia [4] – oto środowisko, które odmalowuje przed nami Manuel Rojas.

Chilijski pisarz w swojej prozie udowadnia, że nierzadko, to właśnie ci mali ludzie są najbliżej wolności, bowiem ich postępowanie w mniejszym stopniu krępowane jest światem zasad i reguł. Tyle, że ceną za ową niezależność (którą ustawicznie próbuje się ukrócić) jest anonimowość, niebyt. Złodziejski syn, w świetle prawnych przepisów i w oczach urzędników (ludzie o twarzach segregatorów), jest osobnikiem bez tożsamości – oprócz tego zagubiona metryka (z którą i tak nie mógłby się dumnie odnosić, ponieważ zawód uprawiany przez ojca nie był zbyt chwalebny) mocno utrudnia swobodę ruchów, na którą można sobie pozwolić jedynie wtedy, gdy posiada się stosowne dokumenty. Te narzucone pęta (zupełnie abstrakcyjne, jeśli spojrzeć na nie przez pryzmat odwiedzanych przez bohatera miejsc, wśród których nie brakuje otwartych przestrzeni – chilijskiej Kordyliery, plaż Pacyfiku – oraz ciasnych i krętych zaułków wielkich metropolii) zdają się definiować ramy człowieczej egzystencji, która nieustannie wymaga potwierdzenia, dowiedzenia swojej zasadności (Ma pan zaświadczenie uprawniające do oddychania, chodzenia, rozmnażania się, jedzenia, patrzenia? [5]).

Syna złodzieja można uznać za apoteozę świadomego trwania, które nie jest skażone chorobliwą ambicją czy bezmyślnym gnaniem za karierą. Pieniądz czy władza kuszą swoją złudną potęgą, ale to możność dysponowania upływającymi minutami jest największym skarbem – To czas, jeśli się go ma, daje nam złudzenie, że posiadamy wszystko. Kto nie ma czasu – nie ma nic, a zapędzony w nieuzasadnionym pośpiechu, niczym nie może rozkoszować się naprawdę, ma więc w istocie tylko ten swój pośpiech [6]. Sęk w tym, że mało kto posiada na tyle odwagi, by wyrwać się z kieratu codzienności, ponieważ wolność to, paradoksalnie, suma wielu wyrzeczeń, bowiem wolność to nieposiadanie niczego, czego można by żałować w przypadku straty, to brak stałego miejsca, to brak przywiązania, a przecież te wszystkie sprawy nierozerwalnie łączymy ze swoim bytem.

Reasumując, książka Manuela Rojasa to znakomita literacka przygoda – autor zaprasza czytelnika do odwiedzenia miejsc, do których rzadko zapuszczają się porządni ludzie. Razem z protagonistą przyjdzie nam poznać więzienną rzeczywistość, poczuć lodowaty wiatr hulający między przełęczami, towarzyszący śmiałkom i pionierom budującym kolej transandyjską, wreszcie zapuścimy się w mroczne osiedla conventillo (małe domki, czy też kamieniczki, w których gnieździły się całe rodziny niezamożnych robotników). Proza Rojasa, dość surowa, chociaż nie lakoniczna, bardzo dobrze uświadamia, że jednostka to drobny pyłek, który w obliczu potęgi i majestatu przyrody nie znaczy zbyt wiele. Ta sama jednostka jest równie bezsilna wobec bezduszności wielkich miast i ludzkich skupisk – jedyną pociechą jest fakt, że wszędzie, jeśli tylko posiada się odpowiednie pokłady cierpliwości, można odnaleźć sympatię, życzliwość czy dobroć. Jednak dociekanie ich źródeł wydaje się równie jałowe, jak próba zrozumienia tego, dlaczego niektórzy czynią zło – psychika istoty ludzkiej to wynikowa ogromnej masy czynników. Nie sposób ich wszystkich objąć, przeanalizować i stąd człowiek zawsze będzie skrywać w sobie ziarno tajemnicy.

---

[1] Manuel Rojas, Syn złodzieja, przeł. Zofia Chądzyńska, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1965, s. 7

[2] Tamże, s. 8

[3] Tamże, s. 7

[4] Tamże, s. 127

[5] Tamże, s. 142

[6] Tamże, s. 390