Istnieć, to być postrzeganym, czyli "Świętej pamięci Mattia Pascal"

Świętej pamięci Mattia Pascal

Luigi Pirandello

Tytuł oryginału: Il fu Mattia Pascal

Tłumaczenie: Stanisław Kasprzysiak

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 304

 

 

 

 

Łacińska sentencja esse est percipi (istnieć, to być postrzeganym) sformułowana przez George’a Berkeleya (1685 – 1753), irlandzkiego filozofa i myśliciela, ani odrobinę nie straciła na aktualności. W dalszym ciągu byt jednostki ludzkiej determinowany jest przez pryzmat tego, w jaki owa jednostka jest widziana oczami grupy, w obrębie której egzystuje. Człowiek jest istotą społeczną, w efekcie czego całe jego życie opiera się na mniej lub bardziej zażyłych kontaktach i interakcjach z innymi osobnikami. Wyobrażenia, przekonania, a nierzadko również plotki dotyczące naszej postaci znacząco kształtują naszą sylwetkę, w ogromnej mierze definiując nasze trwanie. Owo zagadnienie można też rozszerzyć, np. poprzez dosłowne potraktowanie przytoczonej maksymy – na tego typu zabieg zdecydował się Luigi Pirandello, włoski prozaik oraz ceniony dramatopisarz, laureat Literackiej Nagrody Nobla za rok 1934 (w uznaniu za twórczą śmiałość i wynalazczość w odrodzeniu sztuki dramaturgicznej i scenicznej), który w swoim utworze Świętej pamięci Mattia Pascal rozważa żywot człowieka, który przestał być postrzegany, w rezultacie czego przestał również istnieć.

Już pierwsze strony dzieła, które rozpoczyna się od zdania: Niewielu rzeczy byłem w życiu pewien, jeśli wręcz nie tej jednej tylko, że nazywam się Mattia Pascal [1]; wskazują, że proza włoskiego autora odnosi się do wspomnianej problematyki, tj. kwestii osobowości rozpatrywanej na dwóch płaszczyznach: z jednej strony bohater przeprowadza swoistą autoanalizę, traktując się jako jednostkę, a więc byt samodzielny, świadom swego istnienia i odrębności, z drugiej zaś strony protagonista stanowi integralną częścią większej gromady, z którą łączą go ustalone zależności i przez którą jest postrzegany w określony sposób.

Głównym bohaterem utworu, będącym jednocześnie pierwszoosobowym narratorem, jest tytułowy Mattia Pascal, do którego los uśmiecha się sposób niezwykle wyrafinowany i specyficzny – oględnie rzecz ujmując, tak by nie zdradzać zbyt wielu szczegółów i zawiłości fabuły, można stwierdzić, iż protagonista otrzymuje szansę ponownego przyjścia na świat. Kajdany przeszłości zostają zrzucone, a węzły rodzimych koligacji – zerwane. Mattia Pascal rodzi się jako zupełnie nowy człowiek – z jednej strony traci on dotychczasową tożsamość, z drugiej zaś w niepamięć odchodzą wszelakiej maści negatywne doznania, klęski, niepowodzenia i utrapienia, które nagromadziły się w życiu niczym niechciany bagaż, zbędny balast coraz mocniej przytłaczający strudzone barki. Brzemię uprzednich doświadczeń zostaje zatem strącone, a przyszłość, widziana głównie w świetlanych i kolorowych barwach, zdaje się stać szeroko otworem. Oto bohater zyskuje białą kartę, którą może zapełnić, będąc przy tym bogatszy o empirię płynącą z poprzedniego wcielenia.

Powieść włoskiego artysty utrzymana jest w lekkim stylu, w którym tragedia, tak jak często bywa to w codziennym życiu, swobodnie przeplata się z komedią. Słowne wynurzenia głównego bohatera oraz jego maniera oceny zachodzących wydarzeń, pozwalają doszukać się komizmu w wielu sytuacjach. Ta przystępność formy oraz wesołe usposobienie narratora mocno kontrastują z poruszaną tematyką, która orbituje wokół problemów filozoficznych oraz metafizycznych. Rozmyślania protagonisty często zahaczają o granice ludzkiej wolności, egzystencję i rolę człowieka w społeczeństwie, obiektywność prawdy, itd. Na przestrzeni całej książki, niczym grzyby na leśnej ścieżce, porozrzucane są także pojedyncze sentencje, będące owocem obserwacji protagonisty. Moją uwagę przykuła konstatacja, iż w danym przedmiocie kochamy to, co pomieszczamy z siebie samych, a więc tę zgodność i harmonię, jaką ustalamy pomiędzy nim a nami, wyraz duchowy, którego nabiera on jedynie dla nas i który jest utworzony z naszych wspomnień [2]. Błyskotliwa dygresja bardzo dobrze wyjaśnia, dlaczego te same wydarzenia, przedmioty bądź osoby będą u różnych osób wzbudzać diametralnie odmienne przeżycia oraz odczucia. Równie interesująca, choć z pewnością mocno niepoprawna politycznie, jest wypowiedź traktująca o demokracji – rozgoryczony bohater zauważa, że tzw. władza ludu to tyrania najgłupsza i najbardziej nienawistna: tyrania przybierająca maskę wolności [3].

W moim przypadku lektura Świętej pamięci Mattia Pascala jawiła się jako ogromnie interesująca, szczególnie ze względu na poruszone w niej zagadnienie gier losowych. Główny bohater na skutek zbiegu okoliczności, po serii kolejnych decyzji dyktowanych potrzebą chwili oraz podszeptami podświadomości, ląduje w przybytku hazardu, tj. w kasynie w Monte Carlo. Bystry i inteligentny narrator nie zatraca się jednak zupełnie w ryzykownej loterii, racząc czytelnika swoimi spostrzeżeniami i płynącymi z nich refleksjami poświęconymi samemu kasynu oraz goszczącym w nim ludziom. Na uwagę zasługuje szczególnie następujący fragment:

Zdawało się, że tylko ona, ta kuleczka z kości słoniowej tam pośrodku tocząca się z wdziękiem po ruletce, w kierunku przeciwnym kierunkowi wskazówek zegara bawi się tutaj dobrze: „Stuk, stuk, stuk...” Tylko ona jedna, a nie ci wszyscy, którzy na nią patrzyli, poddani katuszom, jakie zadawał im kaprys tej, której – otóż to! – tam na żółtych kwadratach stołu gry tyle rąk ludzkich złożyło, jak w błagalnej ofierze, złoto, złoto i złoto, tyle rąk drżących teraz w lękliwym wyczekiwaniu, dotykających bezwiednie innych sztuk złota, tych, które złożą tu za chwilę, a oczy tych wszystkich cierpiących męki zdawały się przy tym mówić: - Idź tam, gdzie sama masz ochotę pójść, gdzie sama chcesz się zatrzymać, wdzięczna kuleczko z kości słoniowej, ty nasza okrutna bogini [4].

Równie ciekawie prezentują się sądy na temat graczy, którzy wedle mniemania protagonisty pragną odnaleźć jakąś logikę w przypadku, co wygląda mniej więcej tak, jakby chcieli odnaleźć krew w kamieniu [5]. Śledząc przypadki samego Matti Pascala oraz obserwując razem z nim współtowarzyszy hazardowej rozrywki, można odnieść wrażenie, że kasyno stanowi formę ucieczki, byt sam w sobie, coraz chciwiej domagający się zarówno należnej mu atencji jak również pieniędzy, bez których nie może on funkcjonować. W zamian za te potężne kwoty, wrzucane w jego przepastne trzewia, dom gry oferuje dreszczyk emocji oraz chwilowe poczucie wszechwładzy – oto bowiem człowiek, marny pył, który prędzej bądź tylko trochę później na powrót stanie się tylko prochem, ten właśnie nędzny człowiek ośmiela się rzucić wyzwanie nieprzewidywalnej Fortunie, stając z nią w szranki, jak gdyby był równie potężny i mocarny.

Na utwór Świętej pamięci Mattia Pascal można spojrzeć również jako na zapis losów człowieka, który stale umyka przed życiem i związanym z nim odpowiedzialnością. Obowiązki dnia codziennego, troska o materialną stronę egzystencji, konieczność zapewnienia godziwych warunków najbliższym – wszystko to jest działalnością niezwykle męczącą, której ciężaru protagonista nie jest w stanie unieść. Tyle, że jak trafnie pokazuje włoski artysta, przed rzeczywistością nie można nieustannie uciekać – prędzej czy później ofiara zostaje pochwycona w jej sidła.

Reasumując, Świętej pamięci Mattia Pascal to książka wiekowa, której tematyka pozostaje jednak aktualna. Luigi Pirandello w interesujący sposób rozważa kwestię tego, czy jako członkowie społeczeństwa nie jesteśmy niewolnikami przeświadczeń i przekonań na temat naszej własnej osoby – bytowanie w gromadzie okazuje się pewną formą kompromisu, związanego z rezygnacją z samego siebie i dobrowolnym tkwieniu w ramach wykreowanego przez innych obrazu.

---

[1] Luigi Pirandello, Świętej pamięci Mattia Pascal, przeł. Stanisław Kasprzysiak, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1983, s. 27

[2] Tamże, s. 133

[3] Tamże, s. 161

[4] Tamże, s. 81

[5] Tamże, s. 85