"Odwiedziny Svend" Åge Madsen - Nieproszeni goście

Odwiedziny

Svend Åge Madsen

Tytuł oryginału: Besoget

Tłumaczenie: Maria Bero

Wydawnictwo: PIW

Seria: Współczesna Proza Światowa

Liczba stron: 196

 

 

 

Ludzka egzystencja prowadzona w człowieczych skupiskach to nieustanne pasmo ustępstw, kompromisów, rezygnacji oraz oddawania pola innym, godzenie się, w mniejszym bądź większym stopniu, z wizją większości. Aby żyć w miarę bezkonfliktowo człowiek zmuszany jest do podejmowania niewygodnych wyborów, decydowania się na opcje, które nie zawsze zgodne są z jego przekonaniami. Ale tego wymagają tradycja, kultura, utarte schematy, konwenanse bądź większość. Z tego powodu los indywidualistów w społeczeństwach ludzkich nie jest ani przyjemny ani łatwy, z czego doskonale musi zdawać sobie sprawę Svend Åge Madsen, a przynajmniej takie wrażenie odniosłem na podstawie lektury jego książki, zatytułowanej Odwiedziny.

Urodziny w 1939 roku Svend Åge Madsen to duński literat, który nim zajął się pisaniem powieści cieszących się uznaniem na całym świecie, studiował matematykę. W chwili obecnej to jeden z najpopularniejszych autorów w Danii – kilka z jego dzieł zostało nawet przeniesionych na duży ekran, a wiele utworów przetłumaczono na kilkanaście języków. Co ciekawe Madsen nie jest autorem kryminałów, z którym to gatunkiem literackim kojarzeni są głównie skandynawscy pisarze. Jego twórczość jest głęboko osadzona w otaczającej nas rzeczywistości i odzwierciedla problemy oraz wyzwania, z którymi musi mierzyć się współczesna cywilizacja. W sieci możemy odnaleźć wszelakiej maści pochwalne peany, kierowane pod adresem stylu Madsena, który porównywany jest do niezwykłego oddziaływania quasi-realizmu oraz zupełnej fantastyki, prowadzącego do kontemplacji nieokreśloności natury ludzkiej egzystencji, itd. Co ciekawe polski czytelnik ma sposobność zapoznać się tylko z jedną książką Madsena w swoim ojczystym języku. Jest to jego powieściowy debiut, zatytułowany Odwiedziny, który ukazał się na łamach niezastąpionego PIWu w ramach serii Współczesna Proza Światowa.

Lektura Odwiedzin jest dość unikatowym przeżyciem z uwagi na osobę pierwszoosobowego narratora. Mężczyzna w średnim wieku jest zdecydowanie typem samotnika, któremu niewiele potrzeba do codziennej egzystencji – skromnie urządzony hotelowy pokój, garść nieodzownych przedmiotów składają się na urządzoną po spartańsku rzeczywistość. Bohater w sporej mierze przypomina Niki Jumpeia, pierwszoplanową postać z powieści Kobieta z wydm, autorstwa japońskiego pisarza Kōbō Abe. W oczy rzuca się zbliżona pasja obu osobników – tokijski nauczyciel jest z zamiłowania entomologiem; wyrusza on na obrzeża cywilizacji w poszukiwaniu nowego gatunku trzeszcza. Z kolei protagonista Svenda Madsena pragnie odnaleźć szczególny gatunek kwiatu. Z uwagi na charakter hobby, obaj panowie nawykli są do spędzania czasu we własnym towarzystwie. Jednocześnie oboje są ludźmi dobrze wychowanymi, kulturalnymi oraz ułożonymi. Nie potrafią oni w jasny sposób zamanifestować niezadowolenia z cudzego postępowania, nie są nawykli do okazywania zdecydowanego sprzeciwu – w efekcie obaj zmuszani są przez obce osoby do robienia rzeczy, na które w normalnych okolicznościach nie zdecydowaliby się poświęcić swojego cennego czasu. Zatem to właśnie rys charakterologiczny protagonisty – jest to typ człowieka, którego można obezwładnić słowem, schwytać w gombrowiczowską formę – katalizuje niecodzienne sytuacje i wydarzenia. Bohater Odwiedzin często odczuwa zakłopotanie, popada w ambaras, jest uległy, a ponadto wnikliwie analizuje zachowanie swoje oraz cudze, by móc dostosować się do okoliczności tak, by nikogo nie urazić, nie zranić, nie obrazić. W rezultacie narratorowi przychodzi wykonywać czynności, na których kompletnie się nie zna – naprawa fontann, pisanie wierszy, dyskutowanie o książkach, których w ogóle nie czytał, etc.

Protagonista jest wręcz denerwująco bezwolny, inertny oraz bezsilny. Przypomina on kulkę we flipperze, która porusza się w dowolnym kierunku (w zależności od siły oraz precyzji uderzenia łapek), bądź cierpliwie czeka na nieuchronne uderzenie. Bohatera można także przyrównać do pustego naczynia, które kolejni prześladowcy starają się wypełnić treścią, kształtując go wedle wzoru, jaki wydaje się im najodpowiedniejszy. Narrator z łatwością daje się schwytać w formę, a szczegółowe rozpatrywanie położenia, w jakim się znalazł uniemożliwia mu jakiekolwiek działanie (... utkwili we mnie ostre spojrzenia i w ten sposób mnie przytrzymywali). Ponadto jest on przytłoczony fobią, paranoicznym lękiem przed odrzuceniem bądź wyszydzeniem – wyklucza on działania, które wymagają zbyt wielu wyjaśnień, tłumaczeń; za wszelką cenę pragnie, by jego postępowanie było jasne i klarowne dla innych. Z tego powodu na pierwszy plan wysuwa się wyraźna sprzeczność, jaką nosi w sobie narrator – z jednej strony pragnie on pozostać samotną wyspą (wizja społeczności wysnuta przez Michela Houellebecqa w powieści Możliwość wyspy z pewnością przypadłaby mu do gustu), nie znosi, kiedy ingeruje się w jego prywatny świat, zaburza się jego funkcjonowanie; ponadto odczuwa przemożną chęć pozostawienia po sobie śladów, odciśnięcia piętna własnej osobowości na otaczającej go rzeczywistości, przedmiotach, miejscach, uprawia podświadomy kult Ja, itd.; z drugiej zaś strony protagonista nie potrafi bądź nie chce odciąć się od egzystencji w grupie, w społeczności, wśród ludzi, u których pragnie odnaleźć zrozumienie i akceptację. Mimo iż pozostaje na marginesie zdarzeń, stara się trzymać na uboczu, to jednak losy pewnej zupełnie obcej mu rodziny okazują się dla niego ważne i istotne.

Uwagę czytelnika przykuwa z pewnością styl, tudzież style, jakimi napisana jest książka, którą autor podzielił na trzy części. Najbardziej osobliwa zdaje się ostatnia partia, która z uwagi na abstrakcyjność fabuły (czy może raczej ze względu na jej brak), mechaniczność i suchość opisu, matematyczną precyzję przy odmalowywaniu świata przedstawionego przywodzi na myśl francuską nową powieść (nouveau roman), z którą miałem okazję zetknąć się za sprawą twórczości Robbe-Grilleta – szczególnie wyraźne jest podobieństwo do Żaluzji oraz Domu schadzek. Relacja narratora przypomina chłodne oko kamery, która rejestruje obraz w sposób automatyczny, bez żadnego interpretowania go, bez próby dociekania, co też wykonują bohaterowie danej sceny. Ponadto zaburzona została chronologia zdarzeń – można odnieść wrażenie, że niektóre wątki są powtarzane, zapętlone, prezentowane w odmiennej sekwencji, itd. Warto także nadmienić, że odtwarzane obrazy są na ogół mało znaczące i nudne – mechaniczne oko zdaje się bezwiednie zapisywać wszystko jak leci, bez żadnych upiększeń, bez zastanowienia, a więc dokładnie tak jak zwykł to czynić bezduszny automat.

Ten niezwykły styl, jakim charakteryzuje się książka, może fascynować, momentami zwyczajnie mierzi, ale jednocześnie poraża on swoją celowością. Madsen zdaje się testować na żywym ciele powieści zdolności języka do obrazowania rzeczywistości. Zaciemniony, mocno nieczytelny obraz, który otrzymujemy, ma nas prawdopodobnie przekonać o niemożności pełnego odwzorowania otaczającego nas świata i zamknięcia go w karby słów. Zdania, które są fundamentem snutych przez ludzi historii, tracą swoją informacyjną funkcję, a mechaniczna precyzja opisu okazuje się pułapką, która odwodzi nas od podmiotu obrazu, zmuszając do obserwacji nagiej, surowej faktury dzieła. Postępując dalej tym śladem, tj. tropem komunikacji, można odnieść wrażenie, że Madsen pragnie także ukazać czytelnikowi niemożność pełnego porozumienia, do jakiego miałoby dojść pomiędzy rozumnymi istotami. Narrator często określa innych ludzi posługując się techniczną terminologią – osobnicy posiadają więc młyny do mielenia słów, aparaty mowy, które wysyłają w przestrzeń komunikaty, za pomocą których nie sposób się jednak skontaktować. Nikt nie ma tutaj ochoty wysłuchiwać tego, co ma do powiedzenia interlokutor, w rezultacie oba głosy pracują nieprzerwanie, jednocześnie, jeden przez drugi, nie zapewniając żadnej wymiany informacji. Prowadzone są monodyskusje – do uszu drugiego trafiają jedynie strzępki zdań, monosylaby, wykrzyknienia, najkrótsze i najprostsze komunikaty, potwierdzane czynem.

Reasumując, lektura Odwiedzin to całkiem osobliwe doświadczenie, które mnie osobiście przypadło do gustu. Co prawda Madsen nie dał się poznać jako wirtuoz słowa, ale bardziej jako destruktor bądź reformator. Moją sympatię wzbudził nieporadny narrator, który kojarzył mi się z biernym rejestratorem, nie umiejącym artykułować swoich potrzeb (Moje słowa rozkruszają się, jak tylko opuszczą moje usta) – a poprawne sformułowanie własnych żądań w świecie konsumpcji, gdzie należy bezwzględnie walczyć o należytą uwagę, jest podstawą przetrwania. Spodobała mi się także sama konstrukcja książki, która przechodząc w kolejne rozdziały staje się coraz mniej czytelna, manifestując w ten sposób postępującą degradację komunikacyjną, której zdaje się także ulegać narrator. Ponadto bardzo niepokojące okazało się seksualne napięcie, które tli się gdzieś na fabularnym dnie powieści i które wybucha tylko raz (chociaż z jakim skutkiem!). Polecam szczególnie ciekawskim oraz miłośnikom nouveau roman.

Wasz Ambrose