Margaret Atwood "Pani Wyrocznia" - Ucieczka przed samą sobą

Pani wyrocznia

Margaret Atwood

Tytuł oryginału: Lady Oracle

Tłumaczenie: Zofia Uhrynowska-Hanasz

Wydawnictwo: Literackie

Liczba stron: 496

 

 

 

 

Przeszłość, przynajmniej na pierwszy rzut oka, to zastygła skorupa, której kształt – formowany przez lata naszych przeżyć i doświadczeń – musimy zaakceptować, niezależnie od tego, czy się nam on podoba, czy też nie. Ale niekiedy pokusa, by zmienić to, co już minęło jest tak wielka, że człowiek gotów jest posunąć się do najbardziej śmiałych, absurdalnych czy wręcz szaleńczych czynów. Próba ponownego napisania swojego życiorysu to z pewnością przykład tego typu karkołomnego przedsięwzięcia, o czym przekonuje się Joan Foster, bohaterka powieści Pani Wyrocznia, autorstwa kanadyjskiej pisarki, Margaret Atwood.

Utwór to konstrukcja, której fundamenty stanowią losy protagonistki, będącej jednocześnie pierwszoosobową narratorką. W momencie rozpoczęcia dzieła, Joan Foster znajduje się na życiowym rozdrożu, bowiem kobieta zostaje przytłoczona mnogością ról, w które dotychczas musiała się wcielać. Wydaje się, że jedyną ucieczką od skomplikowanej budowli, w jaką przekształciła się egzystencja jest upozorowanie własnej śmierci. Fikcyjne samobójstwo jawi się jako brama, przez którą należy przejść, by otworzyć nowy rozdział. To oczekiwanie na powtórne narodziny okraszone jest obszerną retrospekcją, za sprawą której czytelnik zapoznaje się ze smutną wegetacją, jaką uprzednio prowadziła Joan Foster.

Już pierwsze strony uzmysławiają nam, że byt bohaterki to wypadkowa ślepego trafu i zbiegów okoliczności (Śmierć zaplanowałam sobie starannie; w przeciwieństwie do życia, które meandrowało od przypadku do przypadku mimo słabych wysiłków z mojej strony, żeby nad nim zapanować [1]). Ten chaos i nieprzewidywalność to w częściowo skutek charakteru Joan, która jest osobą z trudem dostosowującą się do obowiązujących norm (Nigdy nie potrafiłam wzbudzić w sobie właściwych emocji we właściwym czasie – złości, kiedy powinnam być zła, łez, kiedy powinnam płakać; nic tu nie pasowało [2]). Brak wyczucia, nieporadność w obyciu i towarzyska niezdarność to z kolei pokłosie dzieciństwa naznaczonego otyłością i związanego z tym szykanowania oraz niełatwej relacji z matką (Nie pamiętam, żebym ją kiedykolwiek nazywała inaczej niż matką, nie używałam żadnego z tych typowych dziecinnych zdrobnień; zapewne próbowałam, ale musiała mnie zniechęcić. Nasz wzajemny stosunek został bardzo wcześnie sprofesjonalizowany [3]). Kontakty z rodzicielką są tym trudniejsze, że mała Joan dotkliwie odczuwa brak ojca, który najpierw nieobecny jest z racji pobytu na froncie II wojny światowej, a później – z powodu wycofania i skrytości – nie udaje mu się zadzierzgnąć więzi z córką (Nieustannie czekałam od niego jakiejś rady, ostrzeżenia, wskazówki, ale nigdy się nie doczekałam [4]).

Joan Foster – już jako dorosła kobieta – jest przeświadczona o przymusie ustawicznego przywdziewania masek. Wstydliwa przeszłość jest skrzętnie ukrywana czego efektem są próby budowania związków opartych na kłamstwie i nieszczerości. Bohaterka pozostaje nieuchwytna dla swoich partnerów, przed którymi zawsze skrywa jakieś tajemnice i sekrety.

Ale bolesna przeszłość – a w szczególności zmagania z nadwagą – przynosi też pewne pozytywy. Jako nastolatka Joan odkrywa w sobie ogromne pokłady empatii, które sukcesywnie rozwija. Z czasem dziewczyna okazuje się idealną słuchaczką ((…) byłam jak gąbka: chłonęłam, nic nie oddając, pomimo pokusy, żeby to wszystko z siebie wyrzucić (…) [5]), która kolekcjonuje cudze zwierzenia. Te liczne opowieści zostają wykorzystane jako materiał w szmirowatych romansach historycznych, które Joan zaczyna pisać nieco z konieczności, a trochę z przypadku. 

Pani Wyrocznia rozpatrywana w szerszej perspektywie to książka traktująca o poszukiwaniach własnej tożsamości, która w kontekście osoby Joan Foster sprawia wrażenie czegoś abstrakcyjnego i mglistego. Kobieta stale prowadzi żywot w cieniu bliźnich (Rzeczywistość widziana oczyma innych ludzi wydawała mi się zawsze bardzo przekonywująca (…) [6]), co owocuje swoistym stłamszeniem oraz wrażeniem zagubienia, wyobcowania i niepewności (Dla mnie w ogóle nie było dróg. Gąszcze, rowy, sadzawki, labirynty, grzęzawiska – nigdy drogi [7]). Usiłowania skonstruowania spójnego wizerunku są przedsięwzięciem tym bardziej karkołomnym, że Joan ciągle prześladowana jest przez niewyleczone kompleksy – brak pewności siebie, potrzeba nieustannego porównywania się do innych, szczątkowe poczucie własnej wartości – których źródłem jest wspomniana długoletnia otyłość. Ten cały bolesny bagaż uniemożliwia normalne funkcjonowanie, bowiem kobieta bez przerwy jest rozdarta pomiędzy cudzymi oczekiwaniami i wymaganiami, które nierzadko wzajemnie się wykluczają, i których nie sposób spełnić.

Książka jest również interesująca z racji wątków, które dotyczą szeroko rozumianych kwestii kobiecych. Margaret Atwood zwraca uwagę na społeczne wzorce, w jakie stara się wtłoczyć kobiety, które wedle powszechnego mniemania winny egzystować w cieniu swojego męża. Przykład Joan oraz jej partnera (lewicowego aktywisty bez przerwy walczącego o kolejne idee) doskonale unaocznia fałsz i obłudę, na jakich opiera współczesny świat, który z jednej strony domaga się równości, a z drugiej za oczywiste uważa tradycyjne (na ogół mocno patriarchalne) wzorce, wedle których zadania kobiet sprowadzają się do dbania o ciepło domowego ogniska i wykonywania związanych z tym obowiązków. Atwood sygnalizuje także, w jak różnych kategoriach postrzegani są mężczyźni i kobiety, kiedy ocenia się ich utylitarność na rzecz ogółu ((…) włosy u kobiety to rzecz ważniejsza niż talent czy jego brak [8]; (…) w moim liceum pisanie na maszynie uważano za żeńską cechą wtórną, jak piersi [9]). Warto przy tym nadmienić, że kanadyjska pisarka w sposób mocno ironiczny i nieco zgryźliwy podkreśla, że pełne zrozumienie pomiędzy przedstawicielami płci przeciwnej to swoista utopia, a wszelkie próby jej ustanowienia kończą się na ogół spektakularną klapą (Według mnie większość kobiet popełniała zasadniczy błąd: oczekiwały, że mąż je zrozumie. Traciły wiele cennego czasu na to, żeby się tłumaczyć, uprzystępniając swoje uczucia i reakcje, miłość i złość, czułe punkty, życzenia czy wady, jakby samo opowiadanie o tych sprawach mogło przynieść pożądane skutki [10]).

Styl, w jakim utrzymano Panią Wyrocznię jest znamienny dla prozy Margaret Atwood. W książce nie brakuje sarkazmu oraz humoru, a narratorka nie szczędzi kąśliwych komentarzy pod własnym adresem. Co istotne, pod tą cienką warstwą prześmiewczej i lekkiej opowiastki, kanadyjska autorka porusza tematy orbitujące wokół kompromisów, które jako istoty egzystujące w większej gromadzie jesteśmy zmuszeni zawierać.

Reasumując, Pani Wyrocznia to solidna lektura, która jednak nie wyróżnia się niczym szczególnym na tle pozostałej twórczości Margaret Atwood. Przygody Joan Foster – pełne skomplikowanych zwrotów akcji i niełatwych interakcji z otoczeniem – przywodzą na myśl takie tytuły jak Kobieta do zjedzenia, Okaleczenie ciała czy Wynurzenie, których motywem przewodnim jest niedopasowanie do przyjętych norm i zasad. 

 

---

[1] Margaret Atwood, Pani Wyrocznia, przeł. Zofia Uhrynowska-Hanasz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2008, s. 5

[2] Tamże, s. 17

[3] Tamże, s. 91

[4] Tamże, s. 106

[5] Tamże, s. 134

[6] Tamże, s. 235

[7] Tamże, s. 246

[8] Tamże, s. 15

[9] Tamże, s. 44

[10] Tamże, s. 310