O płaska przeciętności - "Inwazja jaszczurów"

Inwazja jaszczurów

Karel Čapek

Tytuł oryginału: Válka s mloky

Tłumaczenie: Jadwiga Bułakowska

Wydawnictwo: Literackie

Liczba stron: 309

Dobrego pisarza poznaje się po jego dziełach, które mimo upływu niszczącego czasu nie tracą na aktualności i zachwycają swoją oryginalnością i świeżością spojrzenia kolejne pokolenia czytelników. Podczas gdy popularni twórcy, nastawieni na szybki poklask i uznanie rzesz, płodzą twory, które błyskawicznie spalają się w blasku chwilowej sławy, klasowi artyści penetrują tematy odrobinę trudniejsze, ambitniejsze, wymagające od czytelnika umysłowego wysiłku. Nierzadko dopiero mijające lata pozwalają w pełni dostrzec geniusz, niezwykłą intuicję oraz uniwersalność kwestii, poruszanych przez prawdziwych wirtuozów pióra. Wydaje się, że takim właśnie artystą, którego twórczość można nieustannie na nowo odkrywać, jest Karel Čapek.

Czeski powieściopisarz, dramatopisarz oraz redaktor żyjący w latach 1890 – 1938, już od pewnego czasu widniał na mojej prywatnej liście literatów, których dzieła pragnę bliżej poznać. To właśnie Čapkowi, prezesowi czechosłowackiego PEN klubu w okresie 1925 – 1933, przypisuje się pierwsze użycie i popularyzację słowa robot, bez którego trudno wyobrazić sobie współczesny słownik. Wyraz ten, pochodzący od rzeczownika robota, pojawił się w sztuce Rossumovi Univerzální Roboti (R.U.R.), opowiadającej o buncie sztucznych istot zbudowanych na człowiecze podobieństwo, powołanych do egzystencji, by wykonywać pracę za ludzi. Pobieżnie znając treść tego dramatu, widać, że autor nie bez przyczyny jest uważany za pioniera fantastyki naukowej. Čapek w swoim dorobku posiada kilka utworów o dystopijnym charakterze, naznaczonych jednak charakterystycznym czarnym humorem. Do tego typu dzieł zalicza się m.in. Inwazja jaszczurów, którą to niedawno miałem przyjemność czytać.

Akcja powieści została osadzona w okresie 20-lecia międzywojennego. Ludzkość, przynajmniej pozornie, jest dojrzalsza o krwawe i bolesne doświadczenia wyniesione z Wielkiej Wojny. Rzeczywistość zdążyła już wrócić na swoje tory, świat na powrót funkcjonuje na starych i odwiecznych zasadach, wedle których racja jest zawsze po stronie silniejszego, a prawdę warto wyjawiać jedynie wówczas, kiedy wiąże się z to z osiągnięciem wymiernych korzyści. Z dala od ludzkich siedzib, na samych obrzeżach cywilizacji stworzonej przez białego człowieka, na bezkresnych wodach południowego Pacyfiku, zagubiony gdzieś pośród morskich fal, swoją codzienną pracę wykonuje kapitan van Toch. Na pokładzie swojej łajby, statku Kandong-Bandoeng przemierza niewielkie i z reguły bezludne wysepki, w pobliżu których można znaleźć nie zagarnięte jeszcze przez tubylców perły. Robota niewdzięczna, z niewielką szansą na powodzenie, bo jak można odszukać coś, na czym już wielu zwietrzyło niezły biznes? W akcie desperacji kapitan van Toch chwyta się ostatniej deski ratunku – postawiony pod ścianą, pozbawiony wyboru, ale również i skrupułów, dzielny wilk morski decyduje się na eksplorację Zatoki Diabelskiej, niewielkiego akwenu, który wedle wierzeń lokalnych mieszkańców zamieszkany jest przez morskie diabły. Czarcie stworzenia okazują się być niezwykłym gatunkiem płazów, salamander dawno uważanych za wymarłe. Ojcowskie uczucia kapitana van Tocha, żyłka poszukiwacza skarbów, charyzma i dar przekonywania oraz niesamowite umiejętności odnalezionych jaszczurów, które marynarz zamierza sprytnie wykorzystać, sprawiają, że w niedługim czasie o płazach robi się coraz głośniej i głośniej, aż wreszcie stają się one nierozerwalną częścią ludzkiej egzystencji.

Inwazja jaszczurów to powieść, odznaczająca się ogromną pojemnością znaczeniową i skrywająca w sobie niezgłębione wręcz pokłady tematów, nad którymi warto się pochylić i zastanowić. Karel Čapek z cudowną lekkością porusza kwestie uniwersalne, ponadczasowe, nierozerwalnie związane z ludzką naturą, które dzięki temu, że owa natura jest w zasadzie niezmienna, nigdy nie tracą na aktualności. Czeski literat z brutalną szczerością obrazuje wszelkie wady i przywary cywilizacji, która pragnie przecież uchodzić za humanitarną, wyjątkową, niepowtarzalną, opartą na wierze w postęp. Čapek ku zgrozie wszystkich głoszących potęgę ludzkiej myśli, ściąga następne zasłony, obnażając kłamstwa, przekłamania, manipulacje faktami, oportunizm oraz stronniczość, którymi naszpikowane są wszelkie ludzkie działania. Godny uwagi jest fakt, że cały ten proces demitologizacji człowieczej potęgi odbywa się w sposób szalenie zabawny – powieść traktowana jest jako utwór satyryczny i nie ma w tym stwierdzeniu, ani cienia przesady. Absurdem, groteską oraz kpiną podszyto zdecydowaną większość stron, z których składa się książka. Wspaniale ukazano choćby gwałtownie zmieniające się relacje pomiędzy jaszczurami a ludźmi, które początkowo opierają się na handlu wymiennym, stopniowo przeradzają się w relację pan-niewolnik, by ostatecznie zakończyć się tym, co nieuniknione w okolicznościach, gdy większość staje się mniejszością i to w dodatku gorzej rozwiniętą, kompletnie nieświadomą możliwości drugiej strony. Przy okazji tematu salamander na jaw wychodzą także grzechy poszczególnych ludzkich nacji – w krzywym zwierciadle ukazywany jest amerykański rasizm i dyskryminacja czarnoskórych (Natomiast w stanach środkowych i środkowo-zachodnich ogromnie wzrósł na sile ruch „W Obronie Moralności” (WOM). Doszło przy tej okazji do publicznych demonstracji, w konsekwencji których kilku Murzynów spalono, a kilku powieszono [1]), narrator kilka ze swoich dygresji poświęca narodowi niemieckiemu, który nawet wśród płazów jest w stanie doszukać się gatunku bardziej szlachetnego, lepiej rozwiniętego, oczywiście o aryjskich korzeniach. Po głowie dostało się kapitalistom – tragikomicznie przedstawiono sposób funkcjonowania przedsiębiorstw, korporacji, których działalność sprowadza się do nieustannej redukcji kosztów uzyskiwanych poprzez obniżki pensji, pogorszenie warunków oraz standardów pracy robotników. Czeski literat pokazał jak funkcjonuje współczesna polityka, na czym polegają kontakty dyplomatyczne i jak głębokie jest umiłowanie pokoju (Ktoś musi pozostać neutralny, żeby dostarczać broń i w ogóle wszystkiego [2]) – nawet kiedy byt ludzkiej cywilizacji zawisa na krawędzi, cały czas znajdują się państwa gotowe do handlu z jaszczurami. Čapek świetnie prezentuje także umysłową ciasnotę oraz umiłowanie schematów, od których wolny nie jest nawet świat nauki (Jeszcze bardziej fachowi ludzie twierdzili jednak, że ten rodzaj płazów nie jest nauce w ogóle znany i że wobec tego nie egzystuje [3]; Środowiska uniwersyteckie postawiły sobie za punkt honoru, ze względu na poszanowanie własnej godności zawodowej, nie przyjmować do wiadomości żadnych prac naukowych Płazów [4]). Źródła wiedzy okazują się orzeźwiające i godne poszukiwań jedynie wtedy, gdy w pełnej krasie naświetlają człowieczą wielkość i wyjątkowość. W momencie, gdy na ewolucyjnej scenie pojawia się konkurent w postaci niepozornych płazów, niezwykle trudno przyznać, że jest to również stworzenie rozumne i inteligentne. Może być one interesujące, godne uwagi, zajmujące, ale jedynie na co zasługuje to możliwość bycia obiektem badań, nierzadko bolesnych, okrutnych, często kończących się zgonem. Na kartach powieści nie mogło oczywiście zabraknąć miejsca dla ludzkiej głupoty, fałszu i dwulicowości, które stanowią niezbędne elementy ludzkiej natury.

Na łamach utworu pojawia się cała paleta postaci, ale bohaterem zbiorowym pozostają tytułowe jaszczury. Są to istoty raczej bierne, bardzo cierpliwe, które do pewnego czasu pokornie znoszą swój los. Ich jedynym celem życiowym zdaje się być produkcja oraz konsumpcja. Rzeczy abstrakcyjne, pokroju literatury, filozofii, muzyki, sztuki, życia pozagrobowego, mistyki, humoru, złudzeń czy marzeń stanowią dla nich jedynie formę balastu, którą dźwiga na swoich plecach ludzka cywilizacja. Są one przy tym bardzo pojemne z interpretacyjnego punktu widzenia. W posłowiu Jacek Baluch przytacza popularną wykładnię, zgodnie z którą płazy można utożsamiać z zagrożeniem, jakie niosą za sobą wszelakiej maści skrajne ideologie, na czele z niemieckim hitleryzmem. Sprawa jest o tyle interesująca, że Čapek zmarł niedługo po aneksji Czechosłowacji przez III Rzeszę Niemiecką, ale jeszcze przed wybuchem II wojny światowej, której nieuchronne nadejście, jak może się wydawać, trafnie przewidział. Ale jaszczurami stają się także normalni, przeciętni ludzie, którym od najmłodszych lat wmawia się, że są właśnie tego typu stworzeniami. Współczesna rzeczywistość hoduje osobników płaskich, nijakich, pozbawionych wyższych potrzeb. Media kreują zapotrzebowanie na rozrywkę najniższego sortu, bazującą na najbardziej prymitywnym poczuciu humoru. Programy informacyjne nie służą powiadamianiu o zdarzeniach, do jakich doszło, koncentrując się na kształtowaniu światopoglądu odbiorców i kreowaniu rzeczywistości. Szeroko lobbowaną postawą jest niewybijanie się poza średnią, bycie przeciętnym, przewidywalnym – jednostki samodzielnie myślące, zdolne do rzetelnej analizy, krytycznie nastawione wobec otoczenia są piętnowane oraz kompromitowane. Ale to nie wszystko. W płazach można dopatrzeć się także rzeszy rekrutów, żołnierzy pochodzących z powszechnego poboru, wysyłanych w ogień walki, by mordować, zabijać, niszczyć w imię idei, które są im całkowicie obce, aby ginąć w wojnach, których istoty na dobrą sprawę nie rozumieją. Pod płaszczykiem płazów łatwo dopatrzeć się również emigrantów zarobkowych, którzy początkowo, jako tania siła robocza, przeznaczona do najbardziej nikczemnych i najnędzniej opłacanych prac, są przyjmowani z otwartymi rękoma, ale którzy stają się poważnym problemem, gdy stopniowo zaczynają głośniej dopominać się o swoje prawa. Wreszcie płazy to odrobinę zakompleksieni egoiści, zadeklarowani konformiści, którzy nie są zdolni myśleć o czymś więcej, niż o własnych potrzebach – ich realizacja staje się celem nadrzędnym, nawet jeśli odbywa się to kosztem innych.

Inwazja jaszczurów to utwór bardzo zajmujący, również z racji stylu, w jakim został napisany. Powieść to prawdziwy konglomerat najróżniejszych form literackich – narrator buduje swoją relację w oparciu o przywoływane i cytowane wycinki oraz fragmenty sprawozdań z naukowych konferencji, depesz prasowych, telegramów, dodatków do gazet, protokołów z zebrań, ogłoszeń, zestawień, itd. Dzięki temu utwór jest barwną mozaiką, która pozwala spojrzeć na kreowaną rzeczywistość z wielu perspektyw, ułatwiając dostrzeżenie najdrobniejszych aspektów nowego świata. Warty wspomnienia jest również wszechwiedzący narrator, snujący całą opowieść, który nie potrafi powstrzymać się przed wygłoszeniem zjadliwych, suto zakrapianych drwiną komentarzy. Chętnie ozdabia on całą relację luźnymi uwagami oraz dygresjami, niekiedy znacznie odbiegającymi od głównego wątku. Jeśli dodać jeszcze, że ów narrator znakomicie włada ironią, jest odrobinę cyniczny oraz prześmiewczy w stosunku do rodzaju ludzkiego, to uprawniona wydaje się teza, że Kurt Vonnegut, amerykański pisarz, którego twórczość poznałem dzięki powieści Galapagos, musiał czytać którąś z książek Karela Čapka.

Reasumując krótko, moje pierwsze spotkanie z Karelem Čapkiem uważam za bardzo udane. Inwazja jaszczurów to niezwykle błyskotliwa książka, w której autor imponuje panoramicznością spojrzenia na człowieczą naturę. Pod płaszczykiem lekkiej ironii oraz czarnego humoru w wyborny sposób odmalowany został portret człowieka będącego istotą niezwykle butną, pełną pychy i niezgłębionych pokładów wiary we własną wielkość. Čapek z uśmiechem na ustach, ale i z bezwzględną systematycznością niszczy te wyobrażenia, wyraźnie udowadniając, że bycie człowiekiem wiąże się przede wszystkim z braniem odpowiedzialności za własne czyny, z koniecznością przewidywania własnych działań, z obowiązkiem myślenia przyszłościowego. Utwór to także niezwykle aktualna przestroga przed ograniczonym, bezmyślnym i banalnym typem przeciętności, do którego zmierza ludzkość. Czeski literat zdaje się ostrzegać, że nie wszystko musi być szablonowe, użyteczne oraz mechaniczne.

Wasz Ambrose

---

[1] Karel Čapek, Inwazja jaszczurów, przeł. Jadwiga Bułakowska, Wydawnictwo Literackie Kraków 1975, s. 89

[2] Tamże, s. 208

[3] Tamże, s. 87

[4] Tamże, s. 195