Efekt Lucyfera – część pierwsza

czyli o książce jako takiej

Efekt Lucyfera

Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło?

(The Lucifer Effect

How Good People Turn Evil)

Philip Zimbardo

tłumaczenie: Anna Cybulko, Joanna Kowalczewska, Józef Radzicki, Marcin Zieliński
redakcja naukowa: Maria Materska
seria/cykl wydawniczy: Biblioteka Psychologii Współczesnej
Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa 2012

Kiedy sięgałem po Efekt Lucyfera, wiedziałem, iż będzie to nietuzinkowa lektura, gdyż o tej książce co nieco już się naczytałem przy okazji poszukiwania informacji o Stanfordzkim Eksperymencie Więziennym. Nie przewidziałem tylko, iż to tomisko jest aż tak opasłe, ani że lektura zajmie mi tyle czasu. Ale po kolei.

Philip George Zimbardo (ur. 23 marca 1933) jest emerytowanym amerykańskim uczonym, którego nazwisko nie jest obce nikomu, kto interesuje się psychologią. Życiorysu ani dokonań nie będę przytaczał, gdyż bez problemu można te informacje uzyskać. Gdy postanowiłem przeczytać jego książkę o tym, dlaczego dobrzy ludzie czynią zło, domyślałem się, iż będzie to niezwykle wartościowa lektura. Nie przypuszczałem jednak, jak wiele razy mnie zaskoczy.

Pierwsza niespodzianka to objętość – prawie pięćset stron dość sporego w dodatku formatu, zapełnionych prawie tylko i wyłącznie tekstem. Nie przeraziło mnie to, w końcu niejedno opasłe tomisko połknąłem w ekspresowym tempie. I tu druga niespodzianka. Choć rzecz napisana jest niezwykle przystępnym językiem, choć styl jest lekkostrawny i z takim piórem można spokojnie pisać powieści, lektura szła mi powoli. Ilość informacji zawartych w książce jest niesamowita, bowiem autor pokazał się nie tylko jako fachowiec, prawdziwy uczony (a nie tylko naukowiec), mądry człowiek i ciekawa osobowość, ale również jako niezwykle bystry obserwator doświadczony przez życie. Powodowało to, iż co chwilę musiałem zwalniać, by wyłapywać perełki szczególików z realiów USA i innych miejsc, o których mowa, a potem co chwilę zatrzymywać się, by poukładać kolejne cegiełki wiedzy składające się na treść zasadniczą opracowania; przyswoić nowe fakty, zweryfikować dane, przemyśleć zależności, konsekwencje i wnioski. Postawić nowe pytania, na które w związku z właśnie uzyskaną wiedzą należy poszukać odpowiedzi i jeszcze raz od nowa wszystko poukładać. I tak co kilka stron, co podrozdział. Tutaj od razu uwaga dla przyszłych czytelników – przypisy są po każdym rozdziale, nie na końcu książki, a jest ich mnóstwo. Co warte podkreślenia, nie są to odniesienia takie jak zwykle, czyli martwe dla zwykłego czytelnika (jak choćby u Suworowa – no bo ilu z nas ma dostęp do tajnych dokumentów lub specjalistycznych zagranicznych bibliotek). Jest bardzo wiele odwołań do materiałów online, zarówno filmów jak i słowa pisanego, oraz do innych źródeł, do których z niewielkim trudem można dotrzeć. To znacząco podnosi wartość tej niezwykle cennej dla ludzkości pracy.

O czym opowiada Efekt Lucyfera? Dokładnie o tym, co mówi podtytuł. Dlaczego dobrzy ludzie czynią zło? Rozpoczynamy krótkim wprowadzeniem i ogólnym przedstawieniem całości. Potem zajmujemy się Stanfordzkim Eksperymentem Więziennym zorganizowanym przez Zimbardo. Dowiadujemy się, dlaczego jego przeprowadzenie było konieczne, jak przebiegał oraz w jak niespodziewany sposób się zakończył. Autor omawia różne aspekty całości SEW, jak i jego newralgicznych elementów, oraz nauki i przesłania z niego wypływające. Po szczegółowym przeanalizowaniu SEW, wraz z odniesieniami do sytuacji rzeczywistych oraz zdarzeń z innych eksperymentów, przechodzimy do omówienia elementów dynamiki społecznej; władzy, konformizmu, posłuszeństwa, deindywidualizacji, dehumanizacji, zła bezczynności. Szczegółowo przedstawiona zostanie nam głośna sprawa znęcania się amerykańskiego personelu nad więźniami w irackim więzieniu Abu Ghraib oraz wiele innych kart historii bardziej przypominających epizody niemieckiego faszyzmu, niż z wyjątki z najnowszych dziejów ludzkości. Poznamy ludobójstwo i gwałty godne hitlerowców w wykonaniu chrześcijańskiej Afryki (masakry w Rwandzie) i amerykańskich żołnierzy (masakra w My Lai i inne). Zajmiemy się omówieniem takich zjawisk jak masowe samobójstwa i morderstwa członków „Świątyni Ludu” w Gujanie, tortury zadawane przez policję i wojsko na całym świecie, wykorzystywanie seksualne parafian przez księży katolickich, skandaliczne defraudacje dokonane przez kadrę zarządzającą korporacji Enron i World-Com oraz wiele innych. O nazistowskich obozach też będzie. Poznając rzeczywiste wydarzenia i konfrontując je z wynikami sytuacji eksperymentalnych, Zimbardo prowadzi nas drogą jasnych, logicznych teorii i przekonujących danych do wniosku, iż tradycyjną, lansowaną przez władze (państwowe i duchowne) tezę, iż każdy ma wolną wolę, odpowiada sam za siebie i jest samego siebie panem, można między bajki włożyć. Ukazuje nam, iż błędna i zakłamana jest „standardowa koncepcja indywidualizmu, podzielana przez większość ludzi w naszym kręgu kulturowym, zgodnie z którą „wina” wynika w całości „z dyspozycji” jako konsekwencja przemyślanego wolnego wyboru. Psychologia społeczna zgromadziła tymczasem wiele dowodów na to, iż w pewnych okolicznościach wpływy sytuacyjne tryumfują nad dyspozycjami osobowymi”. Niestety jest to, właśnie przez przekonującą, pokrewną naukom ścisłym klarowność, wiedza mocno obciążająca duszę. Co innego mgliście coś przeczuwać, co innego niby wiedzieć, ale gdzieś w podświadomości wierzyć, że wcale nie jest tak, jak jest, a co innego rozwiać resztki naiwnej wiary, infantylnej nadziei, by zastąpić ją wiedzą i nadzieją innego rodzaju, ale wymagającą nieporównanie większego wysiłku od samego siebie.

Kopernikańska koncepcja świata (i późniejsza ewolucyjna koncepcja gatunków) była zwalczana przez ówczesnych rządzących światem nie dlatego, że była nowa i sprzeczna z oficjalnie przyjętą doktryną naukową, ale dlatego, że godziła w podstawy światopoglądowe, również religijne. Ziemia w centrum wszechświata i człowiek jako Pan Ziemi były zgodne z poglądem, iż człowieka stworzono na obraz i podobieństwo, a świat, by człowiek mógł czynić go sobie poddanym. Kopernik (razem z późniejszą teorią ewolucji) wyrzucał człowieka i Ziemię z miejsc szczególnych. Obraz akwarium, w którym dla najpiękniejszej ryby przewiduje się jakiś ciemny, zapomniany kąt nie jest zbyt przekonujący, stąd walka z obrazem ludzkości przemierzającej zadupie wszechświata na kawałku malutkiej, rozedrganej skały i w dodatku jako gatunek też podlegającej zmianom. Dlatego właśnie mówiąc o Koperniku, mówi się o przewrocie. Była to rewolucja nie w astronomii, ale w filozofii, w mentalności powszechnej. I podobny wydźwięk mają wyniki psychologii społecznej. Wszelkie dowody wskazują, iż z trójcy oddziałującej na każdego człowieka, czyli Dyspozycji (wewnętrznej), Sytuacji i Systemu ta jest decydująca, która ma w danej chwili największą siłę wpływu. W normalnych warunkach i sytuacjach, w których wiemy jak się zachować, z którymi mieliśmy do czynienia lub które przewidywaliśmy, czyli gdy wpływ S&S jest niewielki, możemy liczyć, iż nasza osobowość, wolna wola i co tam jeszcze w sobie uważamy za ważne, pozwolą nam być dobrym człowiekiem. Jednak gdy Sytuacja lub System, albo co gorsza obie razem, zadziałają wystarczająco silnie, i/lub co grosza, a co równie częste, podstępnie, wówczas… No właśnie. Nikt tego nie wie. Jak napisała nasza noblistka* „Tyle wiemy o sobie ile nas sprawdzono”. Nikt nie wie, jak się zachowa w danej sytuacji, dopóki się w niej nie znajdzie. Odpowiednia sytuacja i/lub system, w których zasięgu się znajdziemy, mogą nas zmienić w jednej chwili. W ciągu godzin można zrobić z normalnych, dobrych ludzi sadystycznych strażników i bezwolnych więźniów, z nastoletnich uczniów w ciągu kilku dni można wyhodować SS-manów. „Z zimną krwią Trumana Capote wypada blado w starciu z opisami z Rwandy”, gdzie chrześcijanie mordowali chrześcijan, gdzie do zbiorowych gwałtów zakończonych zabójstwami zachęcały kobiety, a do wymordowania miliona wystarczyły maczety. A przecież jeszcze kilka lat wcześniej mordercy i ofiary żyli w zgodzie. Przykłady z rzeczywistości i dowody eksperymentalne jednoznacznie potwierdzają, iż taka transformacja jest możliwa i co chwilę gdzieś ma miejsce. I co ciekawsze, niezliczone przykłady, z których część znajdziemy w Efekcie Lucyfera, wskazują na to, iż im bardziej ktoś jest przekonany o własnej niezłomności, o własnej wyjątkowej prawości, tym mniej jest świadomy działania Systemu i Sytuacji, przez co łatwiej pada ich ofiarą, gdy zadziałają one podstępnie, a tak właśnie zwykle one oddziałują. Nikt przecież nie powie spokojnemu człowiekowi – wstań od stołu i zabij sąsiada, z którym właśnie ucztujesz. Zawsze wcześniej robi się z przyszłej ofiary wroga, ropuchę, gada faszystowskiego albo komunistyczną kanalię, terrorystę, dziwkę, antychrysta albo jakiegoś innego, obcego, złego, anonimowego, zdehumanizowanego. A wtedy nie tylko przychodzi to łatwo, wtedy to wręcz obowiązek, praca, powołanie.

Czynienie zła to nie tylko działanie, ale znacznie częściej zaniechanie. Zimbardo wielokrotnie to podkreśla. Cóż z tego, że stoisz i nie mordujesz, torturujesz lub nie gwałcisz razem z innymi? Czy to pomaga ofierze? To samo dotyczy mniejszego zła – szerzenia nienawiści, opowiadania rasistowskich dowcipów, szerzenia stereotypów. Od tego zawsze się zaczyna, a jeśli jesteś bierny, w niczym nie poprawiasz sytuacji, jak możesz myśleć dobrze o sobie? Prawie zawsze możesz zrobić coś dobrego, nawet jeśli nie chcesz się narażać, ale jeśli tego nie robisz, jesteś tak samo winny. Przynajmniej z punktu widzenia ofiary.

Wmawianie sobie i innym, że winny jest człowiek, że „Nie może dobre drzewo rodzić złych owoców, ani złe drzewo rodzić dobrych owoców” (Mt 7:18) jest jednym z najbardziej szkodliwych przekonań. Człowiek musi ponosić odpowiedzialność za swe czyny, ale czy jest winny w pełnym tego słowa znaczeniu? Czy jest zły? Weźmy choćby specjalistów od tortur. Łatwo wierzyć, że to zboczeńcy, psychopaci i sadyści. Tymczasem od zawsze profesjonaliści w tym fachu są tak normalni, jak tylko można. Sadysta zabiłby ofiarę przed wydobyciem informacji, stąd poważne służby zawsze odsiewają w drodze szczegółowych badań wszystkich odbiegających od normy. Podobnie zresztą czyniono przed eksperymentami z tego zakresu i przed samym SEW. Klasycznym przykładem są też zbrodniarze wojenni, również hitlerowscy, z których najwięksi (choćby Eichmann) byli badani wielokrotnie przez psychiatrów i okazywali się „normalni”. Bywali badani „przed” i „po”. Ponadto takie biblijne postrzeganie zła i „złych” może sprowadzić pokusę czynienia dobra przez fizyczną eliminację zła w postaci tych „złych”. Czym to grozi, można sobie łatwo unaocznić zauważając, że od Inkwizycji aż po holocaust i ludobójstwa dnia dzisiejszego zawsze motywem przewodnim jest chęć robienia „dobra” i niszczenia „zła”. Takie widzenie świata jest niezwykle atrakcyjne dla władzy, gdyż dostarcza narzędzia sterowania i manipulacji, oraz dla tych, którzy boją się myślenia, gdyż mogą się powoływać na rozkazy, prawo, wytyczne i procedury, wyprzedając swe dusze i człowieczeństwo w zamian za poczucie przynależności do grupy, dowartościowanie, poczucie wyższości czy drobne korzyści materialne. Widzimy to co dzień, również w naszym kraju.

Na szczęście Zimbardo nie ograniczył się tylko do Efektu Lucyfera, choć tak sugeruje tytuł, lecz mimo tego, iż wykracza to poza tematykę w nim określoną, pokazał również drugą stronę medalu. Choć poświęcił jej tylko jedną część książki, ukazał jak normalny człowiek może się zmienić w herosa, w bohatera, który przeciwstawia się złu i czyni dobro. Podobnie jak każdy może stać się diabłem, tak może się stać i aniołem. Problem w tym, że to drugie wymaga to nieco więcej wysiłku.

Tą optymistyczną, choć nie do końca, myślą zakończę pierwszą, główną część opowieści o moich wrażeniach z lektury Efektu Lycyfera. Jest to książka wyjątkowa, nie tylko warta polecenia, ale absolutnie warta tego, by każdego namawiać do jej poznania i przemyślenia. Ostatnio przytaczałem cytat mówiący o tym, że trzeba obawiać się ludzi, którzy przeczytali tylko jedną książkę. Jeśli byłby to Efekt Lucyfera, nie obawiałbym się. Zimbardo nie tylko daje wiedzę i koncepcje, ale przede wszystkim stawia pytania, na które nie daje wszystkich odpowiedzi. Zmusza do myślenia, do poszukiwania. Zawsze miałem problem z tym, którą książkę uznać za najbardziej wartą polecenia ze wszystkich, które przeczytałem. Teraz już wiem. Efekt Lucyfera. Żal tylko, że większość w naszym kraju nie przeczyta w tym roku żadnej książki, więc i ta przeczytania się nie doczeka. A wielka to szkoda, gdyż tylko znając podstępne sposoby, jakimi mogą nas do zła popychać Sytuacje i Systemy, mamy szansę pozostać naprawdę dobrymi ludźmi. Tak jak niewiele jest „prawdziwych diabłów”, również niewielu jest „urodzonych herosów”, którzy w coraz bardziej skomplikowanej rzeczywistości dadzą sobie radę bez tej wiedzy. A ludzi czyniących dobro w naszym kraju wyjątkowo brakuje.

Zwykle nie namawiam do kupowania książek; raczej polecam korzystanie z bibliotek. To bardziej ekologiczne i społeczne. Tym razem czynię wyjątek – tę książkę naprawdę warto kupić. Mieć ją, by samemu do niej wracać, gdy zajdzie potrzeba, by pożyczyć znajomemu, jeśli uda nam się go namówić na lekturę, jednym słowem, by ją polecać i móc nią w każdej chwili służyć ewentualnym potrzebującym

Wasz Andrew


* Wisława Szymborska, pozostałe cytaty z Efektu Lucyfera, poza cytatem z Ewangelii św. Mateusza oczywiście