Ernesto Sábato "Tunel" - Brudne zakamarki ludzkiej duszy

Tunel

Ernesto Sábato

Tytuł oryginału: El tunel

Tłumaczenie: Józef Keksztas

Wydawnictwo: Literackie

Seria: Proza Iberoamerykańska

Liczba stron: 112

 

 

 

Głębokie afektacje nierzadko prowadzą do czynów wzniosłych, ale i ostatecznych, nieodwracalnych, których konsekwencji nie sposób cofnąć. Co gorsza, w trakcie działań wywołanych krótkotrwałym impulsem, perspektywa zostaje maksymalnie zawężona, co znacznie utrudnia przewidzenie potencjalnych efektów. Zatem nic dziwnego, że zarówno słowa jak i czyny, które rodzą się w ludzkich umysłach w trakcie chwil wzburzenia, często przynoszą bardzo przykre rezultaty. Rozczarowanie i rozpacz, jakie niosą ze sobą skutki kierowania się najniższymi instynktami czy chwilowymi podszeptami fizjologicznych popędów, zostały znakomicie uchwycone i odmalowane w powieści Tunel, autorstwa argentyńskiego artysty Ernesto Sábato.

Żyjący w latach 1911 – 2011 roku Ernesto Sábato to uznany pisarz, malarz oraz eseista, którego miałem okazję poznać za sprawą przejmującej powieści Abaddón – Anioł Zagłady. Książka ta określana jest mianem zapisu niepokojów dręczących pisarza, jego obsesji i szaleństw. Utwór sięga do najgłębszych trzewi czytelnika i w karby słów niemal chwyta imponderabilia, pozwalając wyobrazić sobie jak może wyglądać obcowanie z ABSOLUTEM w najczystszej postaci. Ale by światło dzienne ujrzało dzieło tak wielkie i wymykające się schematom, w sposób totalny opisujące rzeczywistość, traktujące literaturę jako narzędzie do bezpośredniego oddziaływania na otaczający nas świat, musiały najpierw powstać płody mniejszego kalibru, w których zasygnalizowano, jakimi ścieżkami podążać będzie twórczość Sábato. Jedną z dwóch książek poprzedzających Abaddóna jest Tunel, powieść, którą chciałbym dziś pokrótce zaprezentować, i którą śmiało można określić speleologią ludzkiej duszy.

Tunel to napisana w pierwszoosobowej formie spowiedź Juana Pablo Castela, cenionego malarza, który odsiaduje wyrok za zamordowanie Marii Iribarne (właściwie: Marii Allende). Sam motyw zabójstwa zasługuje na szczególną uwagę, bowiem wedle słów samego bohatera, kobieta była jedyną osobą, która mogłaby w pełni zrozumieć jego skomplikowaną i niejednoznaczną naturę. Poprzez uśmiercenie Marii, mężczyzna pozbawia się powiernika, którego percepcja, przynajmniej pozornie, była bardzo zbliżona do jego własnego sposobu odbierania bodźców płynących z otoczenia, co zapewniało wręcz mistyczny, wzajemny kontakt. Zatem skąd myśl, wprowadzona zresztą w życie i w pełni zrealizowana, by pozbawić istnienia osoby tak ważnej i tak cennej, która tylko odkąd pojawiła się w życiu protagonisty, wypełniła niemal całe jego ramy?

Tunel w ogromnej mierze przypomina wędrówkę w półmroku, ciasnymi i krętymi labiryntami człowieczej duszy, w której z wolna zaczyna rozgaszczać się szaleństwo, zajmując kolejne połacie umysłu. Podstawą utworu są najniższe emocje, najpodlejsze uczynki, najokrutniejsze postępowania, które składają się na obraz destrukcyjnej pasji, sukcesywnie oplatającej człowieka skazanego na udrękę oraz ból. Juan Pablo Pastel zabiera czytelnika w podróż po dusznych zakamarkach własnej psychiki, obnażając przy tym wszelkie sekrety, zdzierając następne zasłony, tym samym przedstawiając ludzką naturę w pełnej krasie, bez zbędnych upiększeń, od zdecydowanie najbrzydszej strony.

Co interesujące, Juan Pablo Pastel – morderca, który już na pierwszych stronach snutej opowieści wyznaje swoją winę – to typowy mizantrop, a więc osobnik z ogromną niechęcią i pogardą odnoszący się do ludzkości, wśród przedstawicieli której doszukuje się wyłącznie negatywnych cech. Chciwość, zawiść, nieokrzesanie, zuchwałość, buta – ludzie opisywani przez głównego bohatera to w większości podłe kreatury, a przebywanie w ich towarzystwie stanowi nieustanną katorgę. Narzekania na człowieczy rodzaj, gorzkie słowa i refleksje mu poświęcone, ciekawie współgrają z postępowaniem samego Pastela, który własną małość i podłość ujawnia bez cienia skrępowania. Protagonista kojarzy się z dumnym nadczłowiekiem, który stopniowo uświadamia sobie, że własna perfidia i słabostki w niczym nie ustępują wadom, tak mocno piętnowanym u bliźnich. Być może na tym polega też ogrom dramatu Pastela – okazuje się, że bohater także jest istotą ułomną i wrażliwą na wichry namiętności, które zaczynają kierować jego egzystencją.

Utwór posiada charakter notatek, sporządzanych przez Juana Pablo Pastela, który stara się możliwie obiektywnie zrelacjonować popełnioną zbrodnię, przelewając całą historię na papier, nie ukrywając przy tym żadnego z motywów swojego postępowania, próbując zrozumieć i odtworzyć wszelkie bodźce, które pchnęły go do tragicznego rozwiązania. Z racji maniery głównego bohatera, by usprawiedliwiać każdą swoją czynność, historia przeplatana jest licznymi dygresjami, które pozwalają poznać protagonistę na wielu różnych płaszczyznach. Warto jednocześnie zauważyć, że Tunel odznacza się diametralnie różnym stylem niż wspomniany na początku tekstu Abaddón – Anioł Zagłady (chociaż dostrzec można wątki, które przewijają się w późniejszej twórczości Sábato – ślepcy, pokrewieństwo dusz, niezwykłe spotkania, które mimo, iż nieprawdopodobne, nie mogą być dziełem wyłącznie przypadku, nacisk położony na ciemną stronę ludzkiej natury). Stosując malarską nomenklaturę, Tunel można by porównać do głęboko przemyślanego portretu, na którym autor z pietyzmem odmalował wybraną scenę, ukazując ją z bezwzględną wyrazistością, koncentrując się na detalach stanowiących o sile i magnetyzmie dzieła. Jest to wyraźne przeciwieństwo Abaddóna, powieści przywodzącej na myśl ogromny kolaż, w którym główną figurą skomponowano z eklektycznych zlepków idei i historii, stworzonych najróżniejszymi technikami, łączących się w trudny do uchwycenia sposób. Tunel jest powieścią w klasycznym tego znaczeniu, z wyraźnie zarysowaną fabułą i bohaterami z bardzo elegancką narracją, za sprawą której, krok po kroku, czytelnik poznaję historię tragicznej miłości.

Ale powieść to nie tylko pejzaż ludzkich emocji i uczuć. Książka, już od początkowych stron, naznaczona jest interesującymi refleksjami i spostrzeżeniami. Niezwykle celna wydaje się konstatacja odnosząca się do dziejów człowieczego gatunku, że pamięć zbiorowa nie istnieje, co stanowi formę samoobrony rodzaju ludzkiego. Historia regularnie zatacza koła powielanych cyklicznie pomyłek i błędów, ponieważ wydarzenia traumatyczne, przerażające i straszne, które winno traktować się jako bolesne lekcje, są zapominane i usuwane z powszechnej świadomości. Stąd właśnie mylne, ale bardzo często powtarzane stwierdzenie, że wszystko w przeszłości było lepsze, porządniejsze, itd., a nośnikiem wszelakiej maści patologii, aberracji i zboczeń jest wyłącznie teraźniejszość. Ciekawe jest także podsumowanie celowości ludzkiego żywota, które wedle słów Juana Pablo Pastela sprowadza się do tego, że na mikroskopijnej planecie, zawieszonej gdzieś w bezmiarze Kosmosu, od milionów lat pędzącej pośród otchłani nicości, rodzi się człowiek, który rośnie, walczy o swoje prawa, choruje, cierpi i zadaje cierpienia innym, wszystko po to, by wreszcie umrzeć, a cykl ten powtarza się w najróżniejszych, ale jednak zbliżonych konfiguracjach przez następujące po sobie eony. Cała ludzka egzystencja sprowadza się do serii anonimowych krzyków w obliczu pustki i obojętności gwiazd.

Krótko reasumując, Tunel to lektura krótka, objętościowo skromna, zapewniająca jednak bogatą gamę czytelniczych doznań. Utwór jest niczym lepka ciecz, która przywiera do naszego umysłu – wyobraźnię atakują paranoiczne wizje oraz obsesyjne wyobrażenia głównego bohatera, który rejestruje zachodzące wydarzenia opierając się na domyśle, przypuszczeniach oraz przeczuciu. Budowane teorie, wysuwane hipotezy zaskakują swoją monstrualnością i okrucieństwem, przy okazji świetnie naświetlając problem szaleńczej zazdrości, splecionej nierozerwalnie z żądzą posiadania, usidlenia, ubezwłasnowolnienia. Ta chęć uwięzienia ukochanej istoty w klatce, w bezpiecznym kloszu oraz szaleńcze pragnienie całkowitego zespolenia dwóch dusz okazują się uczuciem niezwykle destrukcyjnym, które potrafi doprowadzić do ruiny każdy związek i skazać na smutną i pustelniczą egzystencję w wilgotnym i mrocznym tunelu samotności i egoizmu. W tym właśnie kontekście (niemożliwa do zrealizowania próba zrozumienia drugiej istoty) na Tunel warto spojrzeć przez pryzmat dzieła Paryski ekspres Georgesa Simenona. Oba utwory ciekawi się uzupełniają, bowiem bohater francuskiego pisarza o belgijskich korzeniach, pan Popinga uzmysławia nam, że człowiek zawsze pozostanie stworzeniem nieodgadnionym i niezbadanym, czego zdaje się nie akceptować protagonista Tunelu, co prowadzi do tragicznych wydarzeń.

 

Wasz Ambrose