Réka Mán-Várhegyi "Magnetyczna góra" - Węgry, socjologia i postmodernizm

Réka Mán-Várhegyi

Magnetyczna góra

Tytuł oryginału: Mágneshegy

Tłumaczenie: Elżbieta Sobolewska

Wydawnictwo: Biuro Literackie

Liczba stron: 344

 

 

 

 

Proszę Państwa, tak jak mam to w zwyczaju, na początek pragnąłbym się podzielić refleksją, która stanowiłaby mniej lub bardziej płynne przejście do omawianej dzisiaj książki. I tak w moim skromnym odczuciu niewątpliwym osiągnięciem postmodernizmu w dziedzinie literatury jest coś, co prywatnie nazywam powieścią mozaikową. To utwór, w którym poruszony zostaje szereg ważkich tematów, a którego fabuła nie jest zredukowana do rachitycznego ciągu kilku prostych zdarzeń jawnie pełniących rolę rusztowania dla wspomnianej nadbudowy refleksyjnej, nie będący przy tym potężną cegłą ociekającą rozwlekłymi dywagacjami – ów efekt (zwięzłość formy i obfitość treści) można uzyskać za pomocą kilku sztuczek sprowadzających się do majstrowania przy konstrukcji dzieła i zrywania z obowiązującymi wzorcami i standardami. W moim mniemaniu dobrym przykładem takiej powieści jest Magnetyczna góra autorstwa węgierskiej pisarki Réki Mán-Várhegyi (1979).

Fabuła książki osadzona została na Węgrzech na przełomie XX i XXI wieku, a więc w bardzo znamiennym okresie. Pożegnanie mijającego stulecia oraz wyjście naprzeciw temu nadciągającemu coraz większymi krokami to rytuał, któremu towarzyszy szereg emocji, łącznie z tymi najbardziej skrajnymi. I tak w niektórych ludziach rozbudzone zostają ogromne, ale niczym nieuzasadnione nadzieje, które szybko mogą przerodzić się w jeszcze większe rozczarowania. Nie brak też tonów katastroficznych, bowiem kiedy w grę wchodzi rozległa perspektywa czasowa wymykająca się jednostkowemu pojmowaniu, zawsze łatwiej jest szafować hasłami o końcu świata niż uczciwie zaprząc umysł i wyobraźnię do wzmożonej pracy. Ale nowy wiek to także bardzo istotne wydarzenia, zarówno w skali makro jak i mikro. I tak lata zerowe XXI wieku to dla kilku krajów Europy Środkowo-Wschodniej (w tym Polski oraz właśnie Węgier) finalizacja przygotowań przed upragnionym przystąpieniem do Unii Europejskiej, będąca zwieńczeniem procesu intensywnej i dynamicznej transformacji ustrojowej (oba państwa zostają oficjalnie przyjęte na łono wspólnoty w 2004 roku). Przechodząc wreszcie do ujęcia najwęższego, ale przez to najbardziej ludzkiego, przełom XX i XXI wieku to moment obfity w ważne epizody i przeżycia, jakie stają się udziałem Réki oraz Enikő, głównych bohaterek Magnetycznej góry.

Obie protagonistki to kobiety usiłujące odnaleźć swoje miejsce w budapesztańskim światku akademickim, którym w zamyśle autorki zdaje się patronować Margaret Cavendish. Ta XVII-wieczna arystokratka, filozofka, naukowczyni, poetka i pisarka uchodzi za pionierkę feminizmu, ale jednocześnie przez wielu ówczesnych traktowana była jako rodzaj ciekawostki czy wręcz wybryku natury, o czym najlepiej świadczy przytoczony na początkowych stronach Magnetycznej góry cytat z Własnego pokoju Virgini Woolf: Cóż za nieodżałowana strata, że kobieta, która potrafiła napisać: „szlachetność umysłu najwyższą jest miarą szlachectwa niewiasty”, trawiła czas na wypisywanie bzdur, popadając w pogłębiającą się niezgodę ze światem, aż w końcu stała się taką dziwaczką, że kiedy czasami opuszczała swoją samotnię, wokół jej powozu gromadził się tłum gapiów. Przykładu szalonej księżnej używano pewnie jako postrachu i ostrzeżenia wobec nazbyt przemądrzałych panienek (...) [1]. Patrząc tak na Rékę jak i na Enikő przez pryzmat stereotypów i uprzedzeń, można by obie uznać za nazbyt przemądrzałe panienki i na tym zakończyć analizę tych postaci – dopiero porzucenie takiego upraszczającego podejścia umożliwia dostrzec kompozycyjny zamysł w kreacji obu kobiet, które ogromnie się od siebie różnią (a przez to uzupełniają). I tak doktorka nauk społecznych Enikő Börönd (jej losy śledzimy z punktu widzenia trzecioosobowego narratora) to osoba wywodząca się z inteligenckiej familii z tradycjami, która wzbudza niechęć lepiej lub gorzej udokumentowanymi przewinami, do jakich zaliczają się wyniosłość, niedostępność, pogarda dla otoczenia czy koneksje i układy zahaczające o nepotyzm oraz łóżkowe skróty na krętej ścieżce kariery (Pochodzi z półżydowskiej, inteligenckiej rodziny z Budy, w której wszyscy są kimś ważnym, więc ona też tak musi. A z takim zapleczem nietrudno się ustawić. Wiesz, to są tego rodzaju ludzie, którzy na okrągło świętują swoją genialność, co chwilę mdleją z wrażenia, jakie to mają genialne dzieci czy wnuki, zamiast na wycieczki chodzą na psychoanalizę, a kiedy tylko jakiś współczesny pisarz coś naskrobie, pierwsi się dowiadują i natychmiast rozmawiają o tym przy kolacji. Börönd nie ma nawet w dorobku porządnie przeprowadzonych badań, tylko kilka seminariów z postmodernizmu i kawałek napisanej książki, a mówi się, że już szykują dla niej fotel prezesa Węgierskiego Towarzystwa Socjologicznego [2]). Na przeciwnym biegunie znajduje się Réka, świeżo upieczona studentka, której perypetie przybliżane są poprzez pierwszoosobową narrację ((…) dopiero przed kilkoma miesiącami dopuścili mnie do akademickiej społeczności socjologów i przede mną jeszcze wiele lat pracy, nim uda mi się pochwalić ważniejszymi osiągnięciami [3]). Réka aspiruje nie tylko do roli badaczki, ale i członkini klasy średniej. Jest jedną z niewielu, której udaje się wyrwać z Békásmegyer, miasteczka-blokowiska o bliżej nieustalonym statusie, leżącego na północnych obrzeżach (słowo rubieżach zdaje się równie zasadne) węgierskiej stolicy. Codzienność Enikő i Réki to w zasadzie dwie odmienne rzeczywistości, które przecinają się dopiero w akademickich murach – tutaj fascynacja miesza się z niezrozumieniem, a głęboki podziw z zazdrością. Co interesujące, o ile nakreślony grubą, nierzadko ironiczną i prześmiewczą kreską portret Enikő jako typowej przedstawicielki inteligencji z Budy zestawiony z naszkicowaną nie mniej karykaturalnie Réką, uosabiającą dziewczynę z prowincji naiwnie ufną w siłę nauki, sygnalizuje odmienność doświadczeń węgierskich kobiet w zależności od proweniencji, o tyle wszechobecny na Węgrzech dualizm i wynikający z niego konflikt kreślony wzdłuż takich linii jak prowincja – metropolia, patriotyzm – kosmopolityzm czy konserwatyzm – liberalizm, zostaje uwypuklony dopiero poprzez zestawienie Enikő Börönd z Tamásem Bogdánem. Ten wywodzący się z niewielkiego miasteczka na południu Węgier mężczyzna to ceniona osobowość w gronie budapesztańskich socjologów, a przy tym miłośnik kobiecych wdzięków – jego urokowi ulega Enikő, zaś wynikły z tego związek emocjonalny to niesamowita huśtawka nastrojów oraz tarcia na niemal każdej płaszczyźnie, które unaoczniają ogromne różnice światopoglądowe symbolizujące burzliwą relację łączącą inteligencję aspirującą, pierwszopokoleniową oraz inteligencję o ugruntowanej pozycji, głęboko osadzoną w sile tradycji swoich przodków (Bogdán obawiał się, że takiej kobiety jak Enikő nie będzie mógł zabrać do swojego domu w Baja, do swoich chrześcijańskich zdystansowanych, zamkniętych w sobie i wiecznie niezadowolonych bliskich, którzy tyrają od rana do wieczora i uważają za coś niewłaściwego, jeśli człowiek nie cierpi wystarczająco dużo, wykonując swoją pracę [4]).

Obok tych utarczek (czy raczej: pod nimi) sytuuje się reprezentowany przez Rékę Békásmegyer. Owo (…) bezkresne morze bloków [5] to na poły mityczna kraina, która za sprawą przesady chętnie stosowanej przez Mán-Várhegyi przywodzi na myśl kolejne kręgi piekła. To zaniedbane osiedle to siedlisko patologii, występku, skrajnie prawicowej ideologii, ale przede wszystkim to kolebka beznadziei. Bo w Magnetycznej górze Békásmegyer to kwintesencja niemożności wyrwania się z sideł środowiska, które przytłacza nas swoim jarzmem, którego piętno zawsze będzie się za nami ciągnąć – wg miejskiej legendy ten brak możliwości oswobodzenia się to pokłosie tego, iż z ogromnego wysypiska odpadów elektrycznych zlokalizowanego w sercu Békásmegyer zwanego Magnetyczną Górą (…) do dziś bez przerwy idzie promieniowanie, a promienie nie pozwalają im się stąd wyzwolić, chyba że na bardzo krótki czas [6].

Z racji faktu, iż niemal wszyscy bohaterowie związani są ze środowiskiem naukowym, Magnetyczną górę można rozpatrywać też jako powieść kampusową. W tym kontekście dzieło Mán-Várhegyi wypada bardzo solidnie. Węgierka akcentuje uniwersalne problemy, z jakimi zmaga się światek akademicki, którego członkowie nierzadko zapominają, co właściwie jest sednem prowadzonych przez nich badań: Naukowcy zamknęli się w wieży z kości słoniowej. I nauki społeczne nie stanowią tu wyjątku. A badania są całkowicie wyalienowane. I oderwane od życia. Rzeczywistość jest dla badaczy czymś obcy. Liczą się tylko założenia teoretyczne [7]. Skutkiem jest dewaluacja nauki jako takiej, która przestaje się być narzędziem służącym poznaniu i zrozumieniu otaczającego nas świata oraz pewnych jego aspektów, a staje się środkiem do osiągnięcia celu, jakim jest zawodowa kariera. Réka Mán-Várhegyi zwraca także uwagę na zbyt małe pokłady wrażliwości i empatii, które są nieodzowne w naukach społecznych – trafnym symbolem takiej ignorancji oraz znieczulicy zamieniającej badania w biedaturystykę jest torebka za 199 euro, o której rozmyśla Tamás Bogdán, gdy w celach zawodowych razem z Enikő Börönd wyrusza do Békásmegyer: Ucieszył się, że Enikő nie zabrała ze sobą zbyt wielu ubrań i ubierała się w miarę skromnie, że wzięła ze sobą stary plecak, a nie błyszczącą stalowoszarą torebkę, która kupiła sobie, kiedy byli w Wiedniu, za 199 euro. Jak gdyby nie przyszło jej do głosy, że człowiek wrażliwy na problemy społeczne nie może tak po prostu latać z torbą za 199 euro [8].

Nie mniej istotnym elementem Magnetycznej góry jest styl, jakim operuje autorka. Przyznać trzeba, że utwór jest bardzo specyficzny, a przy tym oryginalny. Réka Mán-Várhegyi zgrabnie posługuje się ironią, której ofiarą pada niemal każda z przewijających się postaci – pisarka podśmiechuje się ze swoich protagonistów, skrzętnie odmalowując ich słabostki czy drobne fiksacje. Nie brakuje przy tym zmyślnych porównań ((…) ubrana w długą białą suknię, jak gdyby szykowała się na konkurs sobowtórów Najświętszej Marii Panny [9]), absurdu, groteski czy zabawnych scen sytuacyjnych (na czele wysuwają się monolog prowadzony przez Enikő na głos i w ojczystym języku w trakcie sesji jogi, w której uczestniczy razem z mężem Amerykaninem i jego amerykańskimi przyjaciółmi oraz rozmowa Tamása Bogdána z kilkuletnią, ale nad wyraz dojrzałą córką). Ponadto bardzo ciekawym zabiegiem jest mnogość wątków, jakie rozwija Mán-Várhegyi (wiele z nich pozostaje otwartych): ta obfitość umożliwia m.in. przyjrzenie się literaturze i jej sile – znamienne, że Réka, Enikő, ale i kilka innych kobiet pisze (bądź próbuje pisać) książki, a sam proces kreacji jawi się jako zajęcie terapeutyczne oraz pozwalające uporządkować własny żywot; to również okazja do wprowadzenia motywów surrealistycznych – od czasu do czasu na karty powieści wylewa się rzeczywistość, której źródłem są sny oraz halucynacje, wyrażająca to, co skrzętnie ukrywane w podświadomości danych bohaterów; to także głos oddany wykluczonym i pogardzanym, bowiem Békásmegyer zajmuje niemałą przestrzeń Magnetycznej góry; wreszcie to szansa na poruszenie kwestii związanych z szeroko rozumianym feminizmem – Mán-Várhegyi zestawia choćby te same postępowania, które są różnie oceniane w zależności od tego czy ich autorem jest kobieta czy mężczyzna.

Wypadkową tych wszystkich składowych jest dzieło w pewnym sensie pokraczne, bowiem raczeni jesteśmy niesamowitą hybrydą, która może przywrócić o czytelniczy zawrót głowy. Réka Mán-Várhegyi atakuje nasze czytelnicze bodźce serwując nam niezwykle eklektyczne danie, które jednak zdecydowanie warto zakosztować, bowiem Magnetyczna góra to intrygujące spojrzenie zarówno na społeczeństwo węgierskie jak i światek akademicki.

 

Ambrose

---

[1] Réka Mán-Várhegyi, Magnetyczna góra, przeł. Elżbieta Sobolewska, Biuro Literackie, Stronie Śląskie 2020, s. 3

[2] Tamże, s. 23

[3] Tamże, s. 4

[4] Tamże, s. 249 – 250

[5] Tamże, s. 191

[6] Tamże, s. 192

[7] Tamże, s. 244

[8] Tamże, s. 177

[9] Tamże, s. 78