Don DeLillo "End Zone" - W oparach amerykańskiego postmodernizmu

End Zone

Don DeLillo

Wydawnictwo: Penguin Books

Seria: Penguin Modern Classics

Liczba stron: 245

 

 

 

 

 

 

Dobrze jest sobie od czasu do czasu pofilozofować. Usiąść gdzieś, zaszyć się w niedostępnym kącie, odseparować się. Poczekać aż nasz umysł wyrwie się z kieratu codziennych obowiązków i schematów. Uspokoić myśli, by zamiast pędzić bezładnie, zaczęły swobodnie krążyć – niech wpadają na siebie, przenikają się albo ślizgają się po ścianach naszej wyobraźni. Tematy naszych refleksji mogą być różnorakie i niczym nieograniczone, bo i po co? Dla przykładu, dlaczego by nie zająć się pustynią? Czym właściwie ona jest i co może oznaczać? Czy to bardziej miejsce wyjałowione, opuszczone, zubożone, zerodowane będące synonimem pustki czyli nicości? A może to przestrzeń pozbawiona limitów i barier, a więc i ograniczeń, jakie nakłada się na nas w naszej codziennej egzystencji? Pustynia – synonim potencjału do wykorzystania czy ogromnej straty? To wygnanie czy raczej samotnia służąca rozmyślaniom? Trudno o jednoznaczną odpowiedź, ale jednego można być pewnym – pustynia to z pewnością ciekawy motyw, o czym przekonuje nas literatura, choćby powieść End Zone autorstwa amerykańskiego pisarza Dona DeLillo (ur. 1936).

Głównych bohaterem dzieła, którego akcja osadzona jest w latach 70-tych XX wieku, a zarazem pierwszoosobowym narratorem jest Gary Harkness. To chłopak po przejściach, który z różnych przyczyn rezygnuje z kolejnych uczelni, by finalnie osiąść w prowincjonalnym Logos College w Zachodnim Teksasie (Byliśmy w środku kompletnego pustkowia, otoczeni przez teren tak płaski i nagi, że sugerował wręcz koniec znanego nam czasu, dając cudowne poczucie odosobnienia rozpalające moją duszę [1]). Gary, postrzegający się w kategoriach wyrzutka, osoby wykluczonej i dziwaka, jest zawodnikiem uczelnianej drużyny futbolowej, któremu wróży się świetlaną przyszłość i wielką karierę. Tyle tylko, że w poprzednich placówkach miało być podobnie – jednak czysty talent bez połączenia z uporem, samodyscypliną i ciężką pracą rzadko skutkuje sukcesem. Prawdopodobieństwo zmniejsza się jeszcze bardziej, gdy dodamy do tego wszelakiej maści wyskoki, które najogólniej rzecz ujmując nie świadczą najlepiej o dojrzałości zawodnika. Tym samym pobyt w Logos College, który traktowany jest jako zesłanie jest jedną z ostatnich szans na odwrócenie karty, przerwanie złej passy i powrót do gry.

Poprzedni akapit aż prosi się o zakończenie pokroju: Ale czy Gary’emu wystarczy determinacji i charakteru, aby spełnić swoje marzenia? Czy pokona siebie oraz dręczące go demony i zostanie prawdziwą gwiazdą, której blask rozświetli firmament? Tyle, że podobne brednie insynuowałoby, że mamy do czynienia z książką zupełnie inną niż ta, jaką raczy nas Don DeLillo. Bo ostrzec należy potencjalnego czytelnika, że ów pisarz wymieniany jest w jednym szeregu obok Thomasa Pynchona i Johna Bartha, czyli czołowych przedstawicieli amerykańskiego postmodernizmu (Postmodernizm, chyba nikt nie jest w stanie podać wyczerpującej definicji, ale wielu kojarzy czym to śmierdzi – słowne gierki, gry i zabawy; igranie z formą; zwodzenie czytelnika; szeroko pojmowany eklektyzm, czyli najróżniejsze cuda i wydziwianki, które momentami zahaczają wręcz o znęcanie się nad naszymi czytelniczymi umysłami, w imię takich haseł jak wyczerpanie się języka, poszukiwanie nowych form wyrazu, wolność od utartych standardów, itd., itp.). Tak więc utwór DeLillo nie jest historią sportowca, którego walka z szeregiem przeszkód byłaby dla nas lekcją dotyczącą tego, że silna wola w połączeniu z odpowiednim wysiłkiem pomogą nam w realizacji niemal każdego wyznaczonego sobie celu.

End Zone to raczej literacki kocioł, w którym wszystkiego jest po trochę – jest tu piękna opowieść o sporcie drużynowym (nie trzeba mieć w CV wpisu o przynależności do klubu sportowego, by docenić autentyzm i pasję zaklęte w poszczególnych opisach); jest sporo filozoficznych wstawek o metafizycznym sznycie; nie brak dygresji poświęconych wojnie czy ogólnie militaryzmowi; są rozważania orbitujące wokół języka, możności artykułowania naszych myśli i komunikowania się; wreszcie poruszone są sprawy związane z naszą tożsamością, oddziaływaniem środowiska z jakiego się wywodzimy na naszą osobowość i możność bądź niemożność odcięcia się od tych wpływów.

Ta wielość problematyki, jaka przewija się na łamach powieści została uzyskana poprzez bardzo sprytny zabieg. Otóż Teksańska uczelnia dzięki zręczności pióra DeLillo jawi się jako galeria dziwaków i osobliwości – to właśnie studenci są nośnikami wspomnianych koncepcji i treści. W Logos College nie brak oryginałów podążających śmiało własnymi ścieżkami, wbrew schematom czy na przekór oczekiwaniom otoczenia. Moim ulubieńcem jest Buddy Shock uwielbiający wtrącać do przyziemnych konwersacji swoje przemyślenia, których znaczenia pozostają niemałą zagwozdką (Tożsamość: Równanie spełnione przez wszystkie możliwe wartości zmiennych, dla których ustandaryzowane wyrażenia zawarte w tym równaniu są zdeterminowane ilościowo [2]). Nie mniej intrygującą postacią jest Myna Corbett, pulchna, ważąca 75 kg dziewczyna Gary’ego, która zaskakuje swojego wybranka stwierdzeniem o pięknie: Ciężko jest być ładnym. Masz wtedy zobowiązania wobec ludzi. Stajesz się praktycznie dobrem powszechnym. Łatwo jest się pogubić i zaznać psychicznych zaburzeń, tylko z racji tego, że uroda ma charakter publiczny [3]. Kolejną nieszablonową osobniczką jest Esther, która ubóstwia marchewki, jedząc je przy każdej nadarzającej się okazji, dzieląc się przy okazji mądrościami na ich temat (Bardzo ważne jest to, jak je gryziesz. W pewnym sensie wysuwasz szczękę do przodu, a potem mocno chrupiesz. W trakcie gryzienia powinieneś pomyśleć o liczbie 17. Liczba 17 to liczba oznaczająca nieśmiertelność. Surowe warzywa są powiązane z pewnymi formami numerologii [4]). O sztampowość trudno posądzić również Anatola Bloomberga, współlokatora Gary’ego, który pragnie się odżydzić [5] (ang. unjew) – w jego przypadku żydowskie korzenie stanowią rodzaj piętna. To dziedzictwo, którego pragnie się pozbyć, bowiem zawiera w sobie (…) całe wieki środkowoeuropejskich niepokojów i poczucia winy [6]. Odcięcie się od swojego pochodzenia jest radykalnym, ale w opinii Anatola, jedynym skutecznym środkiem na wyrwanie się pęt przeszłości, która uniemożliwia normalne funkcjonowanie, bez bagażu doświadczeń swoich przodków. W zasadzie niemal wszyscy bohaterowie, o których choćby napomknięto, zasługują na uwagę, ale ja pozwolę sobie przytoczyć ostatni już przykład. Bing Jackmin, to podobnie jak Gary, Buddy i Anatol, zawodnik drużyny futbolowej, który w trakcie jednego z treningów odkrywa, że piłka posiada jaźń i doskonale zdaje sobie sprawę, że jest częścią gry (Była świadoma swojej futbolowatości [7]). Na pytanie Gary’ego czy uzbrojony w taką wiedzę potrafił zdobyć się na to, by po prostu kopnąć piłkę, Bing odpowiada niezwykle przytomnie: Naturalnie (…). Przecież to istota tego słowa. To piłka nożna, no nie? To jest piłka nożna. Moja stopa usiłowała zjednoczyć się z piłką [8].

Osią, wokół której obraca się to całe wesołe towarzystwo pozostaje Gary i przyznać należy, że nie wydaje się on ani odrobinę bardziej normalny niż jego znajomi. To typ odludka i odszczepieńca, który wiele czasu spędza sam na sam ze swoimi myślami. Konsekwencją są oryginalne refleksje, które składają się w momentami mniej, a niekiedy bardziej spójną filozofię życiową. Kierują nią choćby takie przeświadczenia: Siedziałem na swoim łóżku, opierając się plecami o ścianę. Takie umiejscowienie ciała może wydawać się błahe. Ale wierzyłem, że nasze położenie oraz to gdzie patrzymy ma niebywałe znaczenie. Słowa układają ciało w określonej pozycji. A z biegiem czasu to pozycja dyktuje wydarzenia [9], które sygnalizują, że Gary bardzo dobrze wie, jaką mocą mogą dysponować literki składające się w wyrazy i zdania, ale domyśla się również, że nie zawsze można je w pełni kontrolować (Było rzeczą złowieszczą odkryć w tak młodym wieku, że słowa mogą wymknąć się swoim pierwotnym znaczeniom [10]). Te semantyczno-lingwistyczne ciągotki, jakie przejawia Gary, można uznać za reakcję obronną, bowiem chłopak od najmłodszych lat jest on karmiony przez swojego ojca motywującymi sloganami (zaciśnij zęby i ciśnij dalej [11], GDY LOS BYWA DLA NAS TWARDY / TWARDZIEL STAWIA SIĘ LOSOWI [12]), które nie oferują niczego poza zwodniczą obietnicą zakrycia pustki. W szerszym zaś kontekście, konstatacje Gary’ego to pięknie puszczone oczko do czytelnika, bowiem DeLillo często żongluje słowną materią, dokonując oryginalnych połączeń i  syntez, serwując interesujące neologizmy (jak choćby napomknięte już odżydzanie się czy futbolowatość) bądź malowniczo kreśląc piękno otaczającej nas przyrody (Pomyślałem o Adirondack, chłodnych jeziorach falującego drewna, szarfie błękitnego śniegu rozpostartej na górskich łańcuchach, o szepczącej obecności wszystkich tych rzeczy, które wypełniały mój pokój [13]), niejako udowadniając, że podziw Gary’ego dla potęgi słowa nie jest bezzasadny – nawet jeśli za pomocą języka nie da się w pełni wyrazić targających nami emocji, ani oddać precyzyjnie biegu naszych myśli, to wciąż posiada on ogromny potencjał i możliwości, bo z jego pomocą można kreować całe światy.

Ostatnią kwestią, nad którą warto się pochylić, są militarystyczne echa, jakie pobrzmiewają na kartach dzieła. Z racji faktu, że pasją Gary’ego jest lektura książek traktujących o chaosie i destrukcji, jakie niosą ze sobą nowoczesne technologie, Don DeLillo raczy nas post-apokaliptycznymi obrazami nawiedzającymi umysł protagonisty, który uwielbia wyobrażać sobie totalną zagładę. Można odnieść wrażenie, że owe wizje dobrze oddają ówczesny zimnowojenny niepokój – w chwili, gdy zarówno USA jak i ZSRR dumnie prężą atomowe muskuły, byle incydent, z pozoru błahy, może przerodzić się w łańcuch szaleńczego zniszczenia, po ustaniu którego niemała część ziemskiego globu nie nadawałaby się do zamieszkania.

Uwzględniając wszystkie aspekty, jakie porusza w swojej nie tak długiej, bo liczącej sobie niespełna 250 stron książce Don DeLillo, przyznać trzeba, że obcujemy z dziełem rewelacyjnym. End Zone wspaniale stymuluje nasze szare komórki do wzmożonej pracy, co rusz podsuwając niebanalne zagadnienia do analizy. Ponadto powieść przesycona jest absurdem, niezwykłymi dialogami oraz dziwacznym poczuciem humoru, w rezultacie czego nierzadko najpierw na twarzy wykwita nam uśmiech, a następnie zaczynamy zastanawiać się, co właściwie nas tak rozbawiło. Kapitalna literacka podróż.

P.S. Książka doczekała się polskiego przekładu, który wydany został pod tytułem Mecz o wszystko. End Zone to termin zaczerpnięty z futbolu amerykańskiego oznaczający pole punktowe, czyli w dużym uproszczeniu tę część boiska, w której musi znaleźć się gracz ofensywny (razem z piłką), by zaliczyć przyłożenie (touchdown), czyli najwyżej punktowaną akcję.

P.S.2 Generalnie powieść nafaszerowana jest sportowym słownictwem, pełno w niej zwrotów i fraz rodem z NFL. Szczególne wrażenie robi środkowa część książki, która jest relacją z kluczowego spotkania rozgrywanego przez zawodników Logos College - przyznaję, że wiedziony ciekawością nabyłem Mecz o wszystko, by w wolnej chwili sprawdzić jak z tą masą slangowego tekstu poradził sobie Michał Kłobukowski, autor polskiego tłumaczenia, bo sam miałem niemałe problemy, by przebrnąć przez wspomniany fragment.

---

[1] Don DeLillo, End Zone, Wydawnictwo Penguin Books, Nowy Jork 1986, s. 30 (tłum. własne)

[2] Tamże, s. 57

[3] Tamże, s. 67

[4] Tamże, s. 93 – 94

[5] Tamże, s. 46

[6] Tamże, s. 186

[7] Tamże, s. 37

[8] Tamże, s. 37

[9] Tamże, s. 45

[10] Tamże, s. 17

[11] Tamże, s. 16

[12] Tamże, s. 17

[13] Tamże, s. 39