"Dom dla Doma" Wiktoria Amelina - Pieskie życie w poradzieckiej Ukrainie

Wiktoria Amelina

Dom dla Doma

Tytuł oryginału: Дім для Дома

Tłumaczenie: Katarzyna Kotyńska

Wydawnictwo: Warstwy

Seria: Proza nieobca

Liczba stron: 376

 

 

Psy to zwierzęta na tyle inteligentne, a przy tym oddane i empatyczne, iż niekiedy ogarnia nas marzenie, by nasze ukochane czworonogi mogły podzielić się z nami swoimi wrażeniami za pomocą ludzkiej mowy. Fantazja ta, w przypadku ziszczenia się, jak niemal każde pochopnie wypowiedziane życzenie, szybko mogłaby okazać się dla nas wysoce niewygodna czy problematyczna, bowiem stracilibyśmy wiernego i uważnego słuchacza nie kontestującego naszych wypowiedzi, a moglibyśmy zyskać kolejnego interlokutora, polemizującego z naszym zdaniem. Jak jednak wyglądałaby opowieść psa, który w trakcie całego swojego bytu sumiennie milczał, a dopiero u schyłku swej ziemskiej drogi zdradził się z posiadania umiejętności władania ludzką mową i to właśnie przed nami postanowił się otworzyć? Okazją do wysłuchania takiej psiej relacji jest książka Dom dla Doma pióra ukraińskiej pisarki, Wiktorii Ameliny (ur. 1986).

Protagonistą, będącym zarazem pierwszoosobowym narratorem powieści, jest pudel Dominik, zwany też Domikiem lub Domem. Najistotniejszą informacją, jaką na swój temat zdradza zantropomorfizowany bohater jest jego wiek – to rocznik 1991, co czyni go równolatkiem państwa ukraińskiego, bo to właśnie w tym roku (dokładnie 24 sierpnia) tamtejszy parlament przyjął deklarację niepodległości. Dom dorasta razem ze zdemokratyzowaną Ukrainą, stając się świadkiem poradzieckiej transformacji, obserwując przede wszystkim jej cienie i szarzyznę, z jaką boryka się większość ukraińskiego społeczeństwa.

Soczewką, pozwalającą skupić problemy i bolączki związane z wyjściem z cienia sowieckiej dominacji i wkroczeniem w świat agresywnego kapitalizmu, jest lwowska rodzina Ciłyków, do której trafia Dom. Jako, że familia żyje w skromnych warunkach (na 6 osób przypadają 2 emerytury oraz 1 niezbyt wysoka pensja), to dotkliwie odczuwa ona wszelkie niedogodności wynikające z kiepskiego funkcjonowania młodego, ukraińskiego państwa. Ciłykowie są niczym barometr, sygnalizujący wszelkie wahnięcia i niedociągnięcia systemu, który często nie jest w stanie efektywnie pomagać słabszym i potrzebującym. Niepodległa Ukraina, tak jak choćby wyzwolona z radzieckich pęt Polska, zmaga się z szeregiem spraw, jakie pozostawia po sobie upadły, sowiecki gigant. Obraz ukraińskiej transformacji w wielu punktach jest zbieżny z tym, czego doświadczają byli już obywatele Polskiej Republiki Ludowej – masowe zamykanie zakładów pracy (Urodziłem się w niedzielę, w lutym, w ukraińsko-rosyjsko-polsko-żydowskiej rodzinie głównego księgowego berdyczowskich zakładów odzieżowych, które akurat się zamykały. Zapewne właśnie to wpłynęło na moje pieskie życie [1]), szalejąca hiperinflacja (Zresztą, jaki był sens w bieganiu po sklepach? Wszystkie zaoszczędzone pieniądze momentalnie wyparowały, tak samo, jak prawie sto lat temu – dwugłowe ptaki z rąk ich dziadków [2]), upadające kopalnie częściowo przekształcające się w biedaszyby (Kłejno młodszy szybko załatwił sobie właściwe znajomości i kilka biedaszybów, kopanek, na północ od Doniecka [3]), ogólne zaniedbanie (nie sposób nie dostrzec licznych (…) dziur w jezdniach, plwocin na chodnikach, niedopałków, połamanych ławek w parku, szczurów na podwórku [4]), słabe płace dla pracowników administracji czy oświaty (Mężom nauczycielek nie wypłacano pensji, trochę częściej wydawano racje żywnościowe – jakąś kaszę, ościstą mrożoną rybę, konserwy o niejasnym składzie i czasem, od święta, słodzone mleko skondensowane [5]), niewydolne działanie służb mundurowych (Chociaż milicjanci okazali się nie tak źli, jak spodziewała się Tamara. Nawet trochę pomagali. Zgłoszenie też w końcu obiecali przyjąć – ale kiedy będzie widać, że sprawa nie jest beznadziejna [6]) to koszty, jakie należy zapłacić za wyrzeczenie się sowieckiego dziedzictwa.

Ważkim, choć jakże odmiennym dla polskich czytelników doświadczeniem, z jakim mierzą się mieszkańcy niepodległej Ukrainy jest kwestia narodowej tożsamości. W 1989 roku, pod koniec istnienia Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, niecałe 73% ludności stanowią Ukraińcy, zaś mniejszość rosyjska to nieco ponad 22%. Do 1991 roku w powszechnym użytku jest rosyjski, który po upadku ZSRR stopniowo wypierany jest przez ukraiński, co jednak nie zmienia faktu, iż wielu ludzi posiadających obywatelstwo ukraińskie nie potrafi porozumieć się w języku Tarasa Szewczenki (Przeprowadzał się zresztą niechętnie – prosił o miejsce bardziej na wschód. Córki ani słowa nie znały po ukraińsku. Co najwyżej tych kilka czułych słówek, którymi zwracał się się do nich ojciec-pułkownik. A we Lwowie, jak powiadali, nawet wykłady na uniwersytecie niektórzy prowadzą „w tym języku” [7]). Dodając do tego burzliwe losy starszego pokolenia, urodzonego jeszcze przed zawieruchą II wojny światowej, okazuje się, że nagle wielu uzmysławia sobie, że jako ludzie radzieccy są (…) zewsząd i znikąd [8]. Znamienna jest tutaj figura Dużej Ba, której rodzice byli Rosjanami przybyłymi z rejonów nadwołżańskich w okolice Baku, sama zaś, po licznych przeprowadzkach związanych z pracą męża w charakterze wojskowego, osiada w końcu we Lwowie: Jedni mówili tam, że Lila jest „tutejsza”, tak jak ona sama tu, we Lwowie, mówi o innych. Ktoś z przybyszów, mówiąc o niej, rzucił kiedyś obraźliwe, tak samo jak o Azerkach: „Jedna z tych czurek”, ale pomyślała, niech im będzie. A ktoś nazwał „obcą, ruską” – może i była „ruska”, ale nie obca. I Duża Ba już wtedy poczuła się tym wszystkim zmęczona. A kiedy wyszła za lotnika-Ukraińca, to niebawem usłyszała i złośliwe „chachłaczka”… Ba wspomina, a od każdego słowa uderza w nos ten sam zapach – obrazy [9]. Tych fragmentów poświęconych Dużej Ba nie sposób nie odnieść do tego, co aktualnie dzieje się na Ukrainie, bowiem z perspektywy czasu widać, jak istotne było owo zagubione i zaburzone poczucie tożsamości rosyjskojęzycznych Ukraińców, które zostało sprytnie wykorzystane przez Federację Rosyjską – niepewność odnośnie własnego statusu została rozbudzona i rozdmuchana przez antyukraińską histerię, co pozwoliło w 2014 roku na utworzenie punktów zapalnych w Doniecku, Ługańsku czy na Krymie, punktów które przez długie lata były ropiejącymi ranami, by wreszcie z 25 na 26 lutego 2022 stały się zarzewiem krwawej i wyniszczającej wojny (eufemistycznie określanej przez rosyjska media propagandowe mianem specjalnej operacji wojskowej).

Dom dla Doma to nie tylko ukazana z oryginalnego punktu widzenia historia współczesnej Ukrainy. To także galeria bardzo ciekawych postaci, mogących w ogólnym mniemaniu uchodzić za osoby, których głos pozostaje na ogół słabo słyszalny. Niewidoma dziewczynka; emeryci; samotne matki, z których jedna jest bezrobotna, a druga wykonuje pracę zdecydowanie poniżej kwalifikacji – w swojej powieści Wiktoria Amelina pozwala przemówić tym, których niesłusznie spycha się na margines, których wielu stara się nie dostrzegać, a którzy, jak zresztą każdy, zasługują na naszą uwagę. Ponadto perypetie członków rodziny Ciłyków umożliwiają przybliżenie szeregu prawd dotyczących człowieczej natury oraz międzyludzkich relacji. Amelina pokazuje m. in. jak trudna (a przez to cenna) jest szczera rozmowa, którą wielu nieudolnie zastępuje najróżniejszymi substytutami – tymczasem umiejętność nawiązania dialogu, świadomość bycia wysłuchanym czy zdolność do cierpliwego przyswojenia tego, co usiłują przekazać nam inni to kamienie milowe w zawiązywaniu mocnych i jakże potrzebnych kontaktów z bliźnimi, którzy w newralgicznych momentach mogą być dla nas wsparciem i ostoją.

Ważnym, choć pozornie milczącym, bohaterem powieści jest również Lwów. Zwiedzanie (…) miasta, które przechodziło z rąk do rąk [10] jest o tyle szczególne, że dzięki Domowi, w ogromnej mierze odbierającemu bodźce płynące z otoczenia za pomocą bardzo wyczulonego zmysłu węchu, metropolia odsłania przed nami oblicze znacząco różniące się od tego, jakie zapewnia ludzki wzrok. Dom wywleka plątaninę zapachów i woni składających się na skomplikowaną, niełatwą i tragiczną spuściznę Lwowa, którego wielokulturowość jest bogactwem, ale i pewnego rodzaju piętnem, w jakim zamykają się lata konfliktów i walk. Nie mniej intrygującym pomysłem jest osadzenie losów Doma i rodziny Ciłyków w cieniu widma znanego polskiego pisarza, mieszkającego niegdyś u podnóża Wysokiego Zamku, zmuszonego przez wojenny chaos do opuszczenia rodzimego miasta – wskazówką, że owym literatem jest prawdopodobnie Stanisław Lem, jest motto otwierające Dom dla Doma, jakim jest cytat z Głosu Pana, cytat dotyczący krzyku boleśni, strachu i cierpienia.

Ostatnim elementem, o którym warto wspomnieć, jest symbolika, jaką obficie skropione są karty powieści. Wiktoria Amelina z ogromną wprawą nadaje dodatkowe znaczenia przedmiotom powszechnego użytku, które zyskują rozbudowaną optykę poprzez osadzenie ich w konkretnym kontekście biograficznym wybranych protagonistów. Czarna skrzynia – wielka, masywna, pięknie wykonana i nigdy nie otwierana z racji brakującego klucza – będąca jednym z nielicznych mebli pozostałych po poprzednich lokatorach (Lemach?) skrywa w sobie mnogość odczytań. To przegapiona szansa i miniona okazja, by pozbyć się zbędnego balastu. To świadomie ignorowana tajemnica, co jest jednoznaczne z brakiem zainteresowania wobec kultury ludzi żyjących przed nami w danym miejscu. Ale to także ogromna przestrzeń dla bujnej wyobraźni, która może zapełnić skrzynię licznymi marzeniami. Cienkie zupy gotowane na kościach do idealne podsumowanie kiepskiej sytuacji ekonomicznej, w jakiej znajduje się wielu Ukraińców, zaś pachnąca kurzem, wiekowa narzuta to kwintesencja niespełnionych fantazji, które przez brak działania więdną i obumierają, przekształcając się w smutne rojenia. 

Wszystkie te składowe – ludzie, materia nieożywiona, psi narrator oraz Lwów wijący się w systemowych, gospodarczych oraz społecznych przemianach – współtworzą bardzo ciekawą książkę obrazującą niełatwą ścieżką, jaką w latach 90-tych XX wieku oraz na początku lat 0-wych wieku XXI, podążało ukraińskie państwo. Wiktoria Amelina ukazuje ogrom wyzwań, z jakimi należało się zmierzyć po upadku radzieckiego molocha, przy czym wyzwania te ukazane są z perspektywy zwyczajnych ludzi, co doskonale uświadamia, że transformacja postradzieckich republik była dla wielu bolesną terapią szokową. Jednocześnie Amelina zaznacza jak trudne do wyplenienia jest owo postsowieckie dziedzictwo (A może ten kraj nie rozsypał się, tylko rozlał, jak rzeka na wiosnę albo olej z butelki? To by wszystko tłumaczyło. Ogromny, straszny kraj rozbił się, rozlał, jak rozlewam się czasem olej, kupiony na bazarze przy dworcu przez jakąś lwowską panią domu. Kraj rozpływał się po bruku strumyczkami, rzekami. Nie tak łatwo posprzątać to z ulic [11]) – pozostaje nadzieja, że wielkie sprzątanie rozpoczęte w 2004 roku pomarańczową rewolucją zakończy się pełnym sukcesem w przeciągu najbliższych miesięcy.

 

P.S. Ukraina wciąż walczy nie tylko o swoją wolność, a my, choćby w pewnym stopniu, możemy pomóc jej obrońcom i obrończyniom. Każde wsparcie i każda wpłata się liczy! zrzutka.pl/adr4dn.

------------------------------

[1] Wiktoria Amelina, Dom dla Doma, przeł. Katarzyna Kotyńska, Wydawnictwo Warstwy, Wrocław 2020, s. 7

[2] Tamże, s. 65

[3] Tamże, s.  90

[4] Tamże, s. 66

[5] Tamże, s. 104

[6] Tamże, s. 162

[7] Tamże, s. 19

[8] Tamże, s. 77

[9] Tamże, s. 79

[10] Tamże, s. 77

[11] Tamże, s. 10