Sayaka Murata "Dziewczyna z konbini" - O życiu w świecie bez instrukcji obsługi

Sayaka Murata

Dziewczyna z konbini

Tytuł oryginału: Konbini ningen

Tłumaczenie: Dariusz Latoś

Wydawnictwo: Uniwersytetu Jagiellońskiego

Seria: z Żurawiem

Liczba stron: 144

Egzystencja w ludzkiej gromadzie to nieustanna sztuka zawierania kompromisów. Z racji faktu, że stanowimy część danej grupy, nieuchronne są interakcje z innymi, zaś nasze zachowania ciągle poddawane są ocenie. W przypadku gdy nie potrafimy porozumieć się z bliźnimi, a nasze działania regularnie spotykają się z krytyką, stopniowo spychani jesteśmy na boczny tor, nierzadko będąc przy tym pozbawianym pełni przysługujących nam praw. Im bardziej odmienni jesteśmy od otoczenia, tym trudniej nie paść ofiarą ostracyzmu o czym doskonale wie Keiko Furukura, bohaterka uhonorowanej Nagrodą im. Akutagawy powieści Dziewczyna z konbini autorstwa Sayaki Muraty.

Protagonistka utworu to pozornie zwykła 36-letnia kobieta, która zatrudniona jest w konbini, tj. czynnym całą dobę przez wszystkie dni w roku mini-markecie oferującym najpotrzebniejsze produkty czy usługi, począwszy od artykułów spożywczych, poprzez używki, kosmetyki, gotowe dania, prasę a na usługach pocztowych czy kurierskich skończywszy. Czytelnik szybko dowiaduje się, że praca w konbini to dla Keiko rodzaj schronienia jak i terapii. Dziewczyna od najmłodszych lat uchodzi za odmieńca ((…) wszyscy uważali mnie za dziwne dziecko [1]). Jej główny problem polega na tym, że nie rozumie ona powszechnie przyjętych norm postępowania, z trudem rozróżniając, co jest akceptowalne, a co nie, czemu towarzyszy świadomość własnej niedoskonałości, ułomności (Szybko dorastałam, cały czas myśląc, że coś jest we mnie popsute i muszę to naprawić [2]). Remedium na kłopoty okazuje się praca w konbini, czyli miejscu, w którym panują jasno określone zasady, bez wprawiającego w konfuzję szerokiego marginesu interpretacyjnego. W rezultacie konbini to jedyne miejsce, w którym Keiko czuje się bezpieczna i akceptowana (Byłam świetną ekspedientką, gdyż nauczyłam się z podręcznika, co, kiedy i jak robić, ale co ze światem, do którego nie ma instrukcji obsługi? [3]). Wszystko układa się dobrze, dopóki w sklepie nie zostaje zatrudniony pan Shiraha, człowiek borykający się z podobnymi trudnościami co Keiko. Rzecz jednak w tym, że Shiraha nie chce dostosować się do obowiązujących zasad, co pociąga za sobą szereg konsekwencji, które na własnej skórze odczuje też Keiko.

Furukura – postać do wykreowania której Sayaka Murata użyła elementów własnej biografii związanych z doświadczeniem pracy w konbini – jako osoba ze szczątkową empatią (skutkuje to słabo rozwiniętą umiejętnością rozczytywania prawdziwych intencji i uczuć bliźnich) znakomicie sprawdza się w roli lustra, w którym członkowie jej otoczenia mogliby, gdyby im na tym zależało, dostrzec własną hipokryzję i zakłamanie. Keiko nie łapie aluzji, nie domyśla się ukrytych znaczeń, słowem nie pojmuje niczego, co nie jest powiedziane wprost. W efekcie kobieta z ogromną wrażliwością wyłapuje wszelkie sprzeczności pomiędzy tym, co się mówi, a tym, co się robi.

Sylwetki Furukury oraz Shirahy wykorzystane zostały także do ukazania opresyjności współczesnego społeczeństwa nie okazującego żadnej tolerancji dla odmienności, która zbyt mocno rzuca się w oczy.  Jednostki niedopasowane, inne, nieprzystosowane, które nie umieją wykazać swojej utylitarności (Każdy człowiek musi wnosić swój wkład do społeczeństwa, albo porządnie pracując, albo zakładając rodzinę [4]) traktowane są niczym odpad, śmieć, czy wręcz zagrożenie. Lęk i nieufność wzbudzają nie tylko bezużyteczność, ale fakt, że podświadomie wymagamy od innych życia w taki sposób, by ich zachowanie było dla nas racjonalne, logiczne, a więc przewidywalne. Ludzie pokroju mogą Keiko stać się obiektem drwin i kpin, bowiem wywołują niepokój reagując na bodźce inaczej, niż byśmy się tego spodziewali. Do momentu, kiedy kobieta oddaje się mimikrze (Albo naśladowałam innych, albo wykonywałam czyjeś polecenia [5]) jej byt biegnie spokojnymi torami, choć i tak stale musi pamiętać ona, że chwila nieuwagi wystarcza, by paść ofiarą wykluczenia, bowiem ludzie (…) wchodzą z buciorami w życie każdego, kto odbiega od normy [6].

Spoglądając na Dziewczynę z konbini w szerszym ujęciu, tj. przez pryzmat innych dzieł z kręgu literatury japońskiej, można dostrzec pewne wspólne motywy, z jakimi wcześniej w swojej twórczości mierzyli się tacy giganci pióra jak Yukio Mishima czy Kōbō Abe. Wątek odrzucenia i niedopasowania w pewnym stopniu nawiązuje do Wyznania maski, w którym bohater Mishimy mierzy się z własną homoseksualnością, w pełni zdając sobie sprawę z tego, że jest to coś, co postrzegane jest w kategoriach zwyrodnienia zasługującego na potępienie. Z kolei zagadnienie maski poruszone przez Kōbō Abe w powieści The Face of Another, rozumiane jako (…) patrzenie-bez-bycia-widzianym (…) [7], tj. forma anonimowości umożliwiająca ukradkową obserwację otoczenia bez narażania się na reakcję zwrotną, ciekawie koresponduje ze spostrzeżeniem Keiko, iż wystarczy założyć strój ekspedientki, by przestać być w pełni człowiekiem. Z jednej strony patrzy się na nas wtedy z góry, z drugiej zaś szybko zapomina się, że jesteśmy istotami ulepionymi z tej samej materii, co daje okazję przyglądania się całej palecie postaw przyjmowanych w codziennych, a niekiedy niezwykłych okolicznościach.

Reasumując, Dziewczyna z konbini to lektura stosunkowo krótka, ale treściwa, a przy tym intrygująca. Sayaka Murata w zajmujący i przekonujący sposób pisze o inności i wynikającej z niej wykluczenia. Utwór można uznać wręcz za piękną lekcję wyrozumiałości – Japonka uświadamia nam, że nie wolno nam oceniać wszystkich jedną i tą samą miarą, ani żądać, by wszyscy postępowali zgodnie z naszymi oczekiwaniami. Niby banalna prawda, dlatego tym bardziej szkoda, że tak często trzeba o niej przypominać.

Ambrose

 

-----------------------

[1] Sayaka Murata, Dziewczyna z konbini, przeł. Dariusz Latoś, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2019, s. 10

[2] Tamże, s. 15

[3] Tamże, s. 23

[4] Tamże, s. 58

[5] Tamże, s. 14

[6] Tamże, s. 53

[7] Kōbō Abe, The Face of Another, przeł. E. Dale Saunders, Wydawnictwo Penguin Books, Londyn 2006, s. 13