"Sen Brunona" Iris Murdoch - Pomiędzy Erosem a Tanatosem

Sen Brunona

Iris Murdoch

Tytuł oryginału: Bruno's Dream

Tłumaczenie: Tomasz Lem

Wydawnictwo: Literackie

Seria: Proza pod Globusem 

Liczba stron: 318

Format: papier

 

Jakże nieprzeniknione potrafi być życie w swych skrajnościach. Lecz czy tej zagadkowości ubywa, kiedy człowiek powraca od skrajności do środka? Być może gdyby Bóg istniał, patrzyłby na stworzone przez siebie istoty z równym zdumieniem i też zadawałby sobie pytanie: co czują? [1]. Próbą przebicia się przez te warstwy tajemnicy otaczającej każdy ludzki byt jest niewątpliwie literatura, która stara się ukazać pracę myślową i uczuciową człowieczej maszynerii. Autorzy i autorki nierzadko dokonują wiwisekcji wykreowanych przez siebie postaci, dogłębnie analizując procesy prowadzące do podjęcia danych decyzji oraz reakcje zachodzące w odpowiedzi na konsekwencje dokonanych wyborów. Specjalistką w tego typu prozie jest Iris Murdoch, anglo-irlandzka pisarka i filozofka, autorka powieści Sen Brunona.

 

Akcja utworu osnuta jest wokół osoby Brunona. To leciwy starzec, który praktycznie przestaje opuszczać swoje łoże – z racji postępującej choroby, aktywność fizyczna zawężona zostaje do krótkich wizyt w toalecie. Świadomość rychłej śmierci sprawia, iż Brunon pragnie pogodzić się z synem Milesem, z którym przed laty zerwał kontakty, nie będąc w stanie zaakceptować faktu, że wybranką serca Milesa została Hinduska. Brunon prosi opiekującego się nim zięcia Danby’ego o zorganizowanie spotkania z Milesem. Syn, mimo oporów, za namową szwagra, zgadza się na widzenie z Brunonem, choć nie wierzy, by coś dobrego z tego wynikło – w pewnym sensie ma rację, w innym zaś nie, bowiem jego pojawienie się u ojca inicjuje ogrom zdarzeń o podłożu emocjonalnym, w które uwikłane zostaje pokaźne grono osób.

 

Sen Brunona to dzieło typowe dla dorobku Iris Murdoch. Autorka przybliża perypetie kilku oryginalnych postaci, których charaktery składają się na barwną galerię. Owi osobnicy i osobniczki, którym nie brakuje pokładów przywar, wad, słabostek, ale i szlachetności, dobroci czy empatii, wchodzą ze sobą w najróżniejsze interakcje, co wywołuje tarcia i zgrzyty, jak i wzruszenia czy zauroczenia. Uczuciem, któremu poświęcono najwięcej uwagi pozostaje miłość, która przyjmuje różnorodne zabarwienia, począwszy od płomienia, który nagle bucha potężnym żarem, poprzez cierpliwie i skrycie pielęgnowane uwielbienie, skończywszy na sympatii przybierającej formę przywiązania, chęci opieki i pielęgnacji. Murdoch przypomina nam, na jak wiele sposobów można wyrażać miłość, do jakich stanów potrafi ona doprowadzać, jak mocno może zaślepiać i ograniczać, jak silnie może nas motywować i wzmacniać.

 

Dopełnieniem stronic poświęconych Erosowi, są ustępy traktujące o Tanatosie. Pustka, brak, nieobecność w ogromnej mierze kształtują codzienność kilku bohaterów, którzy są wdowcami – oprócz Brunona, żonę pochował Miles oraz Danby (małżonka tego ostatniego, była zarazem córką Brunona oraz siostrą Milesa). Niedobór żeńskiego pierwiastka we wszystkich przypadkach jest na tyle okazały, że każdy z mężczyzn na swój sposób usiłuje mu przeciwdziałać – czy to poprzez mniej lub bardziej przelotne romanse, czy poprzez powtórne małżeństwo. Murdoch ciekawie pokazuje tutaj, jak niełatwo jest budować nowy związek, kiedy zawisa na nim cień poprzedniego, brutalnie, nagle i przedwcześnie przerwanego – zupełne oswojenie się ze stratą może nigdy nie nastąpić, stąd relacja może de facto składać się z trzech osób, przy czym jedna istnieje wyłącznie jako wspomnienie (bywa, że w wyidealizowanej formie, co w kiepskim położeniu stawia porównywaną osobę żywą). Co oczywista, Tanatos przywołany zostaje także z uwagi na terminalny stan Brunona – pod tym kątem Sen Brunona to opowieść o trwaniu w zawieszeniu pomiędzy życiem, a śmiercią. Ogniki życia nieubłaganie gasną, zniedołężniałe ciało staje się skorupą czy wręcz więzieniem, lista aktywności, na jakie nie można już sobie pozwolić nieustannie się wydłuża, a mimo to dezintegracja nadal nie osiąga ostatecznego tryumfu. Ten szczególny okres przejściowy dla wielu stanowi katalizator do rozmyślań nad własnym, zmierzającym ku finiszowi, żywotem. Z perspektywy czasu, niejedno zdarzenie czy działanie, nabiera większej wyrazistości, co na ogół skutkuje bardziej krytycznym podejściem (Wszystkie wysiłki podejmowane w przeszłości wydawały się teraz tylko próżnością, skoro nie służyły żadnemu celowi [2]). Nie brak również rozważań czym właściwie jest zgon – czy to moment, kiedy zamierają nasze funkcje życiowe, czy też może chwila, kiedy zanika o nas wszelka pamięć? (Jest tylko sen, wraz ze swą swoistą istnością, a kiedy nadchodzi koniec, trwamy już tylko w snach innych – stajemy się cieniem w cieniu, który blaknie i gaśnie [3]).

 

Co ważne, Sen Brunona, to również ukazanie tego, jaką trwogę, niechęć czy obrzydzenie, wzbudza ktoś na krawędzi bliskiej śmierci (Ciężko chory starzec w lichym pokoju przy Stadium Street był czymś zupełnie innym, nad czym należało się zastanowić, czymś wymagającym i przerażającym [4]). Terminalnie chory nierzadko zostaje uprzedmiotowiony, bowiem zniedołężnienie czy pogarszająca się fizyczna aparycja stają się pretekstem do odebrania mu ludzkich przymiotów – cierpiący staje się bestią, która w najlepszym wypadku może oczekiwać litości, lecz nie wyrozumiałości czy przyjaźni (Nie pojmuję, jak Danby sobie z tym radzi. Traktuje jak osobę – to, co osobą już nie jest [5]). Wizja takiego zniewolenia, zdegradowania, i poniekąd ubezwłasnowolnienia to jeszcze jedna potencjalna składowa, budująca lęk przed długotrwałą chorobą, prowadzącą do opuszczenia ziemskiego padołu: Nie ma takiego drugiego strachu. Jest na wskroś przeszywający. Staje się niemal czymś bezosobowym. Filozofowie mówią, że jesteśmy właścicielami naszej śmierci. Nie sądzę, aby tak było. Śmierć zaprzecza własności i byciu sobą. Gdyby tylko człowiek wiedział o tym od samego początku... [6].

 

Mimo kostuchy, która co rusz wychyla się zza rogu, Sen Brunona nie jest książką mroczną czy też smutną. Iris Murdoch stawia na sprawdzoną i doprowadzoną do perfekcji konwencję romantycznej komedii, w której mnóstwo jest uczuciowych pomyłek i zwrotów akcji. Bohaterowie są afektowani, lubują się w wyolbrzymianiu swoich emocjonalnych stanów, co rusz plątają się w miłosnym uniesieniu (Będzie kochać Danby'ego i nikomu nie stanie się krzywda. Kiedy sobie to postanowiła, poczuła, że jej serce wypełnia głęboka potrzeba miłości, i głęboko westchnęła [7]; Odkrył coś nowego i strasznego, z czym będzie odtąd musiał jakoś żyć, wielką zmorę, burzącą jego wewnętrzny spokój. Coś w samym sercu jego świata, dotychczas uśpione, zostało rozbudzone. (...) Miles kochał (...) [8]; Kiedy teraz wspominała tę scenę, wszystko wydawało się niegodziwe, straszne, pogmatwane [9]). Ów galimatias (w kulminacyjnym punkcie potęguje go przyrodnicza anomalia), połączenie Erosa i Tanatosa, powoduje, iż Sen Brunona to pełnoprawna tragifarsa, która w dodatku kojarzy się z teatralną sztuką – Murdoch, podobnie jak w pozostałych swoich dziełach, rozsiewa na kartach książki liczne odniesienia, za sprawą których utwór przypomina nam, że życie to w ogromnej mierze wielka scena, na której gramy przypisane nam role, często uciekając się do przywdziewania stosownych masek (Miał zamiar grać i wyobrażał sobie, że odegra swoją starą rolę, tyle że w uprzejmiejszej, bardziej abstrakcyjnej wersji [10]; Obserwował Danby'ego, który w teatralnym geście wyrzucił dłonie (...) [11]; Pomimo to perspektywa pojedynku jawiła mu się teraz jako przerażająca próba, coś nieprzewidywalnego i gwałtownego, happening, w którym trzeba będzie improwizować na bieżąco [12]; Zagrajcie tę swoją rolę do końca [13]). Niekiedy jesteśmy jedynie aktorami, czasem udaje nam się pobyć reżyserem, ale za każdym razem finał jest taki sam – w ostatecznym rozrachunku to entropia bierze nad nami górę, uzmysławiając, że jesteśmy istotami biologicznymi, a więc śmiertelnymi.

W rezultacie Sen Brunona to jeszcze jedna powieść w dorobku Iris Murdoch, która koncentruje się na niezwykłości człowieczego bytu. Korzystając z typowych dla siebie elementów, orbitujących wokół miłości i śmierci, Murdoch wplata w swoją prozę dygresje poświęcone zagadnieniu Boga w społeczeństwie, które Boga postanowiło zabić; celowości ludzkiego istnienia; sednu bycia dobrym czy uczciwym.

 

 

---------------------------

[1]  Iris Murdoch, Sen Brunona, przeł. Tomasz Lem, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2002, s. 309

[2] Tamże, s. 14
[3] Tamże, s. 14

[4] Tamże, s. 160

[5] Tamże, s. 142

[6] Tamże, s. 144

[7] Tamże, s. 141

[8] Tamże, s. 164

[9] Tamże, s. 171

[10] Tamże, s. 120

[11] Tamże, s. 156

[12] Tamże, s. 249

[13] Tamże, s. 254