Alberto Moravia "Pogarda" - Miłość zerodowana

Pogarda

Alberto Moravia

Tytuł oryginału: Il disprezzo

Tłumaczenie: Zofia Ernstowa

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 224

Pogarda to stan uczuciowy objawiający się brakiem szacunku, dla osoby która pada jej ofiarą – niechęć miesza się z obrzydzeniem, czemu towarzyszy również przekonanie o wyższości nad pogardzanym obiektem, który ewentualnie może liczyć wyłącznie na źle skrywaną litość. Pogarda, jako silnie pejoratywny bodziec, nie pojawia się jednak znikąd. Jej źródła stanowi na ogół sieć skomplikowanych zależności – wypadkowe cudzych decyzji, efekty działań i dokonanych wyborów. W grę może wchodzić jeszcze destrukcyjna działalność czasu, który wzbogaca nas o kolejne doświadczenia. Interesujący zapis narodzin pogardy zilustrował na kartach swojej powieści (tytuł dokładnie taki jak opisywana emocja) Alberto Moravia, włoski prozaik, autor takich pozycji jak Nuda czy Rzymianka.

Głównym bohaterem i jednocześnie pierwszoosobowym narratorem Pogardy jest Riccardo Molteni, młody człowiek z aspiracjami pisarskimi, utrzymujący się z pracy krytyka filmowego, płodzącego recenzje dla podrzędnego magazynu. W chwili rozpoczęcia utworu, który utrzymany jest w formie wyznania, protagonista zaczyna święcić coraz większe sukcesy jako scenarzysta filmowy. Zajęcie, o którym sam Molteni ma niezbyt dobre zdanie, traktowane jest jako możliwość zarobienia szybkich pieniędzy, niezbędnych w obliczu finansowych tarapatów, związanych z kupnem własnego mieszkania. Molteni, mąż z dwuletnim stażem, pragnie za wszelką cenę uszczęśliwić swoją małżonkę Emilię, dla której własny kąt jest spełnieniem marzeń. Ale to właśnie w chwili, gdy sytuacja materialna pary stabilizuje się, gdy sprawy zdają się biec właściwymi torami, wybucha potężny kryzys. Wszystko wskazuje na to, że Emilia odwraca się od Riccarda, z nieznanych przyczyn tracąc zainteresowanie osobą małżonka. Powieść jest zapiskiem drobiazgowej analizy przeprowadzonej przez Molteniego, usiłującego zrozumieć powody, dla których pozornie zgodne i udane małżeństwo staje w obliczu nieodwracalnej klęski.

Książka włoskiego artysty to skrupulatny zapis erozji związku, erozji jawiącej się jako proces wieloetapowy i ciągły. Ciągły znaczeniu matematycznym, czyli rozumiany jako suma poprzednich stanów, które mogą przyjmować dowolne wartości – dzięki takiej optyce widać wyraźnie, że rozstanie dwójki ludzi na ogół nie jest zdarzeniem zachodzącym tylko w oparciu o jeden incydent czy nagły i pojedynczy impuls. Jest to wynikowa wielu czynników, oddziałujących w określonych ramach czasowych (kumulujące się niedopowiedzenia i nieporozumienia, egoizm, który zaślepia i nie pozwala dostrzec potrzeb innych, drobne i z wolna narastające pretensje, urazy, wyrzuty i oskarżenia, etc.) – takie ukazanie tematu umożliwia również podkreślenie faktu, że separacji zawsze towarzyszą pewne symptomy i zapowiedzi, których ignorowanie prowadzi do smutnego finału. Sęk w tym, że owe znaki są często drobne, ledwie zauważalne i dopiero z perspektywy upływającego czasu formują się w całość, który w swym ogromie dobitnie uświadamia, że jej lekceważenie okazało się błędem.

Dzieło Moravii dobrze unaocznia fakt, że samo słowo miłość to bardzo abstrakcyjne hasło, rodzaj wora o ogromnej pojemności znaczeniowej, do którego chętnie wrzuca się wszelakiej maści emocje, posiadające miłosne konotacje. Jest zatem tutaj miejsce dla zauroczenia, wzajemnej fascynacji, cielesności czy seksu. Brakuje natomiast przestrzeni dla psychicznej więzi zadzierzgniętej między osobami, relacji na poziomie wyższym niż tylko fizyczna styczność czy przyjemność odczuwana związku z wzajemną obecnością. Znacznie bardziej autentycznym uczuciem, goszczącym na kartach Pogardy jest nuda (której zresztą Moravia poświęcił powieść o takim właśnie tytule). Jednym z jej objawów, oprócz paraliżującego obezwładnienia i bierności, jest niezdolność do nawiązywania realnych i głębokich kontaktów międzyludzkich. Duchowa inercja ogranicza sposób postrzegania otoczenia – dla przykładu, Riccardo niemal cały czas przekonany jest o swojej miłości do żony, chociaż bardzo długo pozostawał on ślepy i głuchy na sygnały, wysyłane przez zdesperowaną Emilię. 

Pogarda odznacza się także interesującym tłem, które zbudowano w oparciu o archetypy i mity. Przez cały utwór czytelnik jest świadkiem serii konfrontacji – ścierają się ze sobą postawy, życiowe filozofie, które reprezentowane są przez poszczególnych bohaterów. Szczerość walczy z pragmatyzmem, naiwna i pełna wielkich ideałów młodość mierzy się z nauczoną szacunku do niezbadanych kolei losu starości, intelekt i analiza, przejawiające tendencje do wahania i niezdecydowania mocują się z bezkompromisowością, wysługującą się chytrością, determinacją, zaborczością i uporem w dążeniu do celu. Dopełnieniem tych nieustannych bojów są kłótnie protagonistów. Jedną z bardziej interesujących kwestii, będącej tematem sporów jest mit Odyseusza (a dokładnie wizja jego współczesnej, filmowej wersji). Rheingold, niemiecki reżyser, z którym przychodzi współpracować Molteniemu przedstawia niezwykle interesującą wykładnię historii Ulissesa – jej podstawą jest psychoanaliza, która każe rozpatrywać herosa jako człowieka, uciekającego przed pogardą swojej małżonki Penelopy. Jest to wspaniałe uzupełnienie wizerunku Odysa i pod tym względem powieść Moravii wspaniale współgra z Pokojem na Itace pióra węgierskiego literata, Sándora Máraia. Dodatkowym smaczkiem Pogardy jest fakt, że część wydarzeń rozgrywa się na Capri, malowniczej włoskiej wyspie leżącej w Zatoce Neapolitańskiej, na której miałem już okazję bytować za sprawą lektury Listów z Capri Mario Soldatiego. I tym razem wyspa okazuje się gościna dla małżeńskich dramatów i miłosnych trójkątów.

Reasumując, Pogarda Moravii to solidna proza psychologiczna, która czerpie z niezmienności i stałości człowieczej natury. Dzieło włoskiego pisarza charakteryzuje się prostym językiem i lakonicznym stylem – zdania są jędrne i przejrzyste, a przedzieranie się przez nie wiąże się z niemałą przyjemnością, tym bardziej, że Moravia chętnie opisuje piękno przyrody. Słowne pejzaże w połączeniu z ludzkimi namiętnościami stanowią udaną kompozycję. Dzieło Włocha to sprawnie napisana pozycja, która przewrotnie łączy się z Dziwną zabawą Rogera Vaillanda. Zarówno Riccardo jak i Emilia zdają się nie rozumieć, że miłość rozpoczyna się w chwili, kiedy podbój jest skończony [1] – jest to więc swoista chwila prawdy wobec prozy bytu, na który składają się także chwile słabości, zwątpienia, zgrzytów czy wzajemnego ranienia się, a które to momenty prawdziwa pasja potrafi przezwyciężyć.

---

[1] Roger Vailland, Dziwna zabawa, przeł. Stanisław Brucz, Wydawnictwo Czytelnik, Warszawa 1966, s. 163