Jehudit Hendel "Szaleństwo psychiatry" - W bagnie zazdrości

Jehudit Hendel

Szaleństwo psychiatry

Tytuł oryginału: Terufo szel rofe hanefesz

Tłumaczenie: Tomasz Korzeniowski

Wydawnictwo: Państwowy Instytut Wydawniczy

Seria: Biblioteka Babel

Liczba stron: 184

Juwenalis z Akwinum, rzymski poeta i satyryk, w jednym swoich dzieł zadaje przewrotne pytanie: Quis custodiet ipsos custodes?, co można tłumaczyć jako: Kto pilnować będzie samych strażników? Człowiek to przecież istota niedoskonała i pełna ułomności, w rezultacie czego nie mamy żadnych gwarancji, że obrońcy moralności czy etyki nie poczują się z czasem niczym nadludzie, których nie obowiązują ustalone kodeksy i normy. Parafrazując nieco to zdanie i odnosząc się do książki Szaleństwo psychiatry autorstwa izraelskiej pisarki Jehudit Hendel (1921 - 2014), można zapytać: Kto będzie leczył samych lekarzy? Szczególnie gdy chodzi o choroby tak problematyczne jak te, które dotykają człowieczego umysłu - czy psychiatra, który sukcesywnie zanurza się we własnych obsesjach jest w stanie pomóc innym?

Głównym bohaterem dzieła Jehudit Hendel jest Elchanan Gil, człowiek, (...) którego profesją jest badanie ludzkiej duszy (...) [1]. Elchanan wspiera swoich pacjentów w odzyskiwaniu psychicznej równowagi, ale nie potrafi zapanować nad wzburzonym kotłem własnych emocji. Źródłem niepokoju i napięcia - nieustannych towarzyszy Elchanana - jest związek, w który wikła się mężczyzna. Protagonista decyduje się na ślub z Jaeli, wdową po swoim tragicznie zmarłym przyjacielu Joelu. Nie byłoby w tym nic dziwnego czy niestosownego, gdyby nie fakt, że Elchanan przez lata prowadził życie podglądacza, a ofiarą jego niezdrowej ciekawości padli właśnie Jaeli i Joel. Z tego względu małżeństwo ze skrycie wielbioną Jaeli, początkowo jawiące się jako spełnienie sennego marzenia, stopniowo zamienia się w koszmar, z którego Elchanan nie może się wybudzić. Duch nieżyjącego przyjaciela nie pozwala o sobie zapomnieć i wkrótce staje się zmorą psychiatry - Elchanan nie umie wyzbyć się chorobliwej zazdrości, która niczym żrący kwas zżera relację z Jaeli.

Perypetie Elchanana można odczytać jako studium postępującego szaleństwa. Obsesja, która sukcesywnie kiełkuje w umyśle bohatera, przyjmuje niepokojące rozmiary i skutecznie deformuje jego spojrzenie na rzeczywistość. Jehudit Hendel przekonująco odmalowuje paranoiczne myśli, którym poddaje się Elchanan, opisując przy tym wpływ, jaki w ten sposób wywierany jest na najbliższych. Wydaje się, że autorka z jednej strony pragnie zasygnalizować, że współżycie z drugim człowiekiem niemożliwe jest bez zaufania mu, z drugiej zaś - że miłość nie polega na zaborczej chęci posiadania ukochanej czy ukochanego na własność bądź na wyłączność. Stąd też ukrywanie własnych słabości, przewin czy grzeszków z reguły przynosi jeszcze bardziej toksyczne i przykre konsekwencje niż wyznanie bolesnej czy gorzkiej prawdy.

Co ciekawe, stan w jakim pogrąża się Elchanan, staje się dla niego bodźcem, by uważniej przyjrzeć się leczonym pacjentom, w których zaczyna dostrzegać ludzi, a nie mniej lub bardziej interesujące przypadki. Poczynione przez protagonistę obserwacje doprowadzają go do smutnej konstatacji, która zdaje się być wymową całej książki, tzn., że człowiek to istota niezwykle tajemnicza, skrywająca w sobie ogromne pokłady obcości i mroku: Jaki ja zawód sobie wybrałem, jaki byłem naiwny, myślałem, że medycyna, medycyna - ale jaka ona jest bezsilna wobec natury, jaka bezradna, szuka, szuka, a natura swoje, okrutna, silna, wszystko przezwycięża, a cóż ja wiem z tego, co się tam dzieje w duszy, w mózgu. I te badania, badania, a na koniec - wobec życia jedynie błądzimy w ciemności [2]. Dusza ludzka - (...) zagadka i bezsilność (...) [3] - jawi się wręcz jako przepastna otchłań, nad którą nie należy się zbytnio pochylać, bowiem przekroczenie krawędzi grozi bardzo bolesnym upadkiem.

Druga ważna myśl, która przewija się właściwie przez cały utwór jest stwierdzenie, że w dobie kultu ja człowiek staje się istotą coraz bardziej samotną i wyobcowaną. To zakopywanie się w sobie prowadzi do sytuacji, w której lękamy się otworzyć na drugiego człowieka - a kiedy boimy się zaufać, to niemożliwe jest nawiązanie nici porozumienia, co jest jednoznaczne z tym, że bardzo trudno nam pomóc.

O ile jednak wymowa utworu jest dosyć interesująca, o tyle samo dotarcie do niej jest dość problematyczne. Styl jakim operuje Jehudit Hendel jest bardzo arytmiczny i momentami nużący, a przez to trudny w odbiorze. Zastosowana trzecioosobowa narracja utrzymana jest w formie mowy pozornie zależnej, co daje czytelnikowi sposobność, by podejrzeć myśli Elchanana. Tyle, że procesy zachodzące w umyśle mężczyzny są niezwykle powikłane a jednocześnie rozwlekłe - trawiące bohatera szaleństwo skutkuje tym, że wiele przedmiotów, wydarzeń czy scen jest pieczołowicie odtwarzanych i drobiazgowo analizowanych, co jednak nie prowadzi do żadnych odkrywczych wniosków, za to skutecznie męczy. Ponadto dialogi zostały wessane w strukturę jednolitego tekstu, co dodatkowo wymusza na czytelniku skupienie i koncentrację. W efekcie, mimo iż polskie wydanie to niespełna 200 stron wypełnionych dużą i czytelną książką, to sama lektura kojarzy się z grząskim gruntem, przez który nie da się szybo i sprawnie przebrnąć.

Reasumując, Szaleństwo psychiatry, mimo sporego potencjału okazuje się być przeciętną powieścią. Jehudit Hendel porusza interesującą i ważną tematykę, ale sposób w jaki to czyni bardzo mocno odrzuca. Kilka ciekawych refleksji to za mało, by wynagrodzić wysiłek, jaki należy włożyć w lekturę. Stąd mój ambiwalentny stosunek do książki, która (skutecznie) prosiła się o dokończenie, ale która jednocześnie wysyłała ze mnie pokłady czytelniczej energii.

---------------

[1] Jehudit Hendel, Szaleństwo psychiatry, przeł. Tomasz Korzeniowski, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2009, s. 10

[2] Tamże, s. 113

[3] Tamże, s. 115