Ingmar Bergman "Sceny z życia małżeńskiego" - O cieniach i blaskach pożycia

Sceny z życia małżeńskiego

Ingmar Bergman

Tytuł oryginału: Scener ur ett äktenskap

Tłumaczenie: Maria Olszańska, Karol Sawicki

Wydawnictwo: Poznańskie

Seria: Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich

Liczba stron: 163

 

 

 

Małżeństwo to formalny związek (z reguły) dwóch osób (najczęściej) przeciwnej płci, którego zawarcie wiąże się z pewnymi przywilejami, ale i prawami oraz obowiązkami dotykającymi obie ze stron. Instytucja małżeństwa, na przestrzeni lat oraz w zależności od danej kultury czy religii, przybiera różne formy – niezmienne jest jednak to, że to usankcjonowane współegzystowanie wywiera ogromny wpływ na kulturę. Zagadnienie mariażu jest m.in. wdzięcznym motywem literackim – książek o tej tematyce jest całej mnóstwo, a na wyróżnienie z tej masy z pewnością zasługują Sceny z życia małżeńskiego pióra szwedzkiego pisarza i reżysera Ingmara Bergmana, wydane w ramach Serii Dzieł Pisarzy Skandynawskich.

Utwór Bergmana to de facto scenariusz do serialu zrealizowanego pod tym samym tytułem, ale z powodzeniem można postrzegać go jako 6-aktowy dramat, który zgodnie z sugestią traktuje o małżeńskiej codzienności. Bohaterami są Johan i Marianne, rodzice 2 nastoletnich dziewczynek i małżonkowie z 10-letnim stażem. Zgodnie ze słowami samego autora, raczącego nas krótką przedmową, oboje są (…) dziećmi trwałych zasad i ideologii materialnego bezpieczeństwa, nigdy nie odczuwali mieszczańskiego bytu jako przytłaczającego i zakłamanego [1]. W chwili rozpoczęcia sztuki Johan i Marainne przypominają parę jak z obrazka – szczęśliwi, uśmiechnięci, zapewniający o wzajemnym zaufaniu i satysfakcji płynącej ze wspólnej egzystencji. Tyle, że wkrótce dochodzi do zdarzenia, które wymaga od małżonków podjęcia niełatwej decyzji – wybór zostaje dokonany, ale samo zajście, dość poważne w swojej naturze, jest raczej bagatelizowane, a następnie okryte całunem przemilczenia. Jednak owa sprawa okazuje się jątrzącą się raną, spod której wypływa zbierająca się od lat ropa niedomówień i wzajemnych pretensji.

Siłą dzieła Bergmana jest to, że za pomocą powszednich sytuacji i towarzyszących im dialogów, potrafi nakreślić bardzo precyzyjne i rozbudowane portrety psychologiczne swoich bohaterów. Zarówno Marianne jak i Johan to ludzie z krwi i kości, z przekonującym rysem charakterologicznym, z określoną przeszłością, z bagażem doświadczeń i przeżytych wspólnie lat, z marzeniami i oczekiwaniami – czytelnik błyskawicznie zapomina, że ma do czynienia wyłącznie (lub też: aż) z fikcyjnymi figurami i zaczyna żywo angażować się w zachodzące wydarzenia. Należy przy tym podkreślić, że obie postacie zostają naszkicowane z użyciem wszelkich możliwych tonacji, w rezultacie czego ani Marianne, ani Johan nie są pozbawieni wad i słabostek – można oczywiście próbować podjąć się oceny, kto ma więcej grzeszków na sumieniu, kto popełnił błąd w danym momencie, kto zachowuje się niewłaściwie i kto ponosi większą odpowiedzialność za powstały ambaras, ale to także świadczy o ogromnej autentyczności stworzonych protagonistów. Tak jak w życiu możemy zaangażować się i poprzeć którąś ze stron konfliktu, dowodząc, że jej racje są bardziej zasadne – autor wręcz prowokuje do tego, bowiem sam pozostaje bezstronnym obserwatorem, który niczego nie ocenia i który nie podsuwa żadnych gotowych odpowiedzi.

Powstrzymywanie się od ferowania wyroków, to nie jedyna rzecz, której unika Bergman. W tekście brakuje również definicji podstawowych emocji – żadna spośród osób przewijających się na kartach dzieła nie umie wyjaśnić czym jest miłość ((…) jak tu opisać coś, czego nie ma [2]); niewiele lepiej jest, gdy trzeba opowiedzieć czym jest rozgoryczenie (Jak można mówić o czymś, na co nie ma słów? [3]). Oczywiście nie sposób wymagać ścisłych formułek czy haseł, ale znamienny jest fakt, że nikt nawet nie stara się o takowe. Wydaje się, że tym samym Szwed ukazuje uczuciową indolencję swoich bohaterów, którzy nie są w stanie diagnozować targających nimi uczuć – a owa powierzchowna znajomość samego siebie skutkuje niemożnością zrozumienia drugiego człowieka (Nasza wiedza o nas samych i o naszych bliźnich jest przerażająco mała [4]).

Kluczową kwestią utworu pozostaje małżeństwo i to jemu Bergman poświęca najwięcej uwagi. Szwed z wprawą przybliża blaski i cienie tej instytucji, chociaż uczciwie przyznać trzeba, że więcej miejsca poświęcono tym ciemniejszym stronom. Zasygnalizowany zostaje m.in. fakt, że z biegiem czasu damsko-męska relacja może przerodzić się w układ sprowadzający się do tego, że zmuszeni jesteśmy (…) grać mnóstwa ról, których grać nie chcemy [5]. Bergman ciekawie pisze też o nieporozumieniach, które niekiedy pojawiają się pomiędzy małżonkami: Czasami bywa tak, jakby mąż i żona prowadzili międzymiastową rozmowę przez wyłączony telefon. Albo jakby się słuchało dwóch z góry różnie zaprogramowanych magnetofonów [6]. Tym samym, między wierszami, przemycone zostaje przeświadczenie, że związek dwojga ludzi, aby trwać, wymaga nieustannej pracy, pielęgnacji, wysiłku i chęci, by się wzajemnie poznawać, wspierać, wspólnie przechodzić przez ewentualne kryzysy czy chwile słabości – taka postawa nie jest jednak łatwa, bowiem wymaga przezwyciężenia naszego egoizmu, a ponadto to ciągła walka z (…) z całym naszym przeklętym, nędznym wygodnictwem i tchórzostwem, i nieprawidłowością, i wstydem [7].

Ponadto Sceny z życia małżeńskiego interesująco poruszają tematykę masek – Bergman prezentuje nam ludzi, którzy są śmiertelnie znużeni społecznymi rolami, które muszą odgrywać oraz ograniczeniami, jakie w związku z tym się na nich narzuca (Właśnie to przeklęte terkotanie o tym, co mamy zrobić, co powinniśmy zrobić, co trzeba wziąć pod uwagę [8]; Nie wypada [9]; Ale w dzisiejszych czasach to nie uchodzi (…) [10]).

W rezultacie Sceny z życia małżeńskiego to bardzo interesujące dzieło, w którym w intrygujący oraz umiejętny sposób sportretowano współczesną, zachodnią rodzinę. Ingmar Bergman bezpardonowo obchodzi się ze swoimi protagonistami, którym każe przechodzić przez szereg trudnych i niemiłych doświadczeń (Johan stwierdza wręcz: Chwilami wydawało mi się, że biorę udział w jakimś groteskowym przedstawieniu, w którym jestem zarówno widzem, jaki wykonawcą [11]). Szwed pokazuje, że trwałej relacji nie da się zbudować na fundamencie składającym się z półprawd, nieszczerości, kłamstw czy niedomówień, scementowanych materializmem i pożądaniem. Opieranie się głównie na wspólnocie ekonomicznej oraz seksie prowadzi raczej do szybkiego wypalenia i znużenia się sobą.

---

[1] Ingmar Bergman, Sceny z życia małżeńskiego, przeł. Maria Olszańska i Karol Sawicki, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1975, s. 14

[2] Tamże, s. 53

[3] Tamże, s. 76

[4] Tamże, s. 121

[5] Tamże, s. 26

[6] Tamże, s. 36

[7] Tamże, s. 40

[8] Tamże, s. 76

[9] Tamże, s. 60

[10] Tamże, s. 62

[11] Tamże, s. 93