Andrew Nagorski "Stacja końcowa - Wiedeń" - Pierwsze kroki nazizmu

Stacja końcowa - Wiedeń

Andrew Nagorski

Tytuł oryginału: Last stop Vienna

Tłumaczenie: Witold Siemaszkiewicz

Wydawnictwo: Znak

Liczba stron: 296

 

 

 

 

 

Wojna to czas, kiedy tryumfy święcą najniższe instynkty. Terror, przemoc, gwałt, niesprawiedliwość, okrucieństwo, podłość i cała gama innych przywar, które na co dzień staramy się skrywać przed światem, wypełzają na powierzchnię, przemieniając nas – zwykłych i pospolitych osobników – w ludzkie bestie, budzące strach i trwogę. Ale każda wojna ma swój koniec, i kres ten nigdy nie jest szczęśliwy, niezależnie od tego, czy w ostatecznym rozrachunku stoimy po stronie wygranych czy przegranych. Niewątpliwie jednak sytuacja tych drugich jest nieco gorsza – pomijając osobiste tragedie poszczególnych jednostek, z piętnem porażki związane są zrujnowana gospodarka, ekonomiczna zapaść, rzesze bezrobotnych weteranów domagających się opieki ze strony państwa czy kiepskie położenie sierot oraz wdów, którym także niezbędne jest wsparcie. Równie powszechne są poczucie klęski, gorycz z racji niespełnionych obietnic czy rozczarowanie hasłami, wypisanymi na sztandarach, z którymi przystępowało się do walki. Ale prawdziwy dramat zaczyna się wtedy, kiedy pośród tłumu mruczącego z niezadowolenia, znajdzie się człowiek, który postanawia wykorzystać panujące nastroje, by odzyskać straconą przez naród godność, będąc przy tym przekonanym, że jedyną drogą ku temu, jest wzniecenie kolejnego konfliktu. W sposób bolesny nauczyła nas tego historia, która na przykładzie m.in. Adolfa Hitlera pokazała, że zawierzenie takiemu przywódcy, nieuchronnie prowadzi do krwawej zawieruchy. Tyle, że jeśli zagłębimy się w przypadek Hitlera, szybko uświadomimy sobie, że nie wziął się on znikąd, a partia, którą stworzył (NSDAP) – tak jak wszystkie tego typu polityczne projekty – zaczynała praktycznie od zera. Jak zatem doszło do tego, że Hitlerowi zawierzyły całe rzesze Niemców, oddając mu pod opiekę swój kraj? Ciekawą wizję narodzin ruchu nazistowskiego prezentuje nam Andrew Nagorski, amerykański reporter i pisarz, potomek polskich emigrantów, autor powieści Stacja końcowa – Wiedeń.

Utwór to otrzymana w formie pierwszoosobowej narracji historia Karla Neumanna, młodego Niemca, który w trakcie Wielkiej Wojny traci starszego brata oraz ojca. Bohater to zagubiony chłopak, który nie umie pogodzić się ze śmiercią najbliższych. W dodatku jest on nieśmiały i niepewny własnej wartości. Szuka akceptacji i poczucia przynależności do grupy, ale z racji chronicznej biedy, stroni od towarzystwa kolegów z obawy, by nie stać się obiektem kpin i niewybrednych żartów. Szansą na to, by zbudować własną tożsamość i przestać postrzegać się jako nieudacznika oraz niedorajdę jest wstąpienie do Freikorps, ochotniczych paramilitarnych formacji o nacjonalistycznym charakterze, zakładanych przez zdemobilizowanych żołnierzy, nie godzących się z hańbiącymi dla Niemiec postanowieniami Traktatu Wersalskiego. W ramach swojej działalności polegającej głównie na ustawicznych potyczkach ulicznych ze zwolennikami komunizmu, Karl trafia też do Monachium, gdzie jako jeden z pierwszych przyłącza do powstających Oddziałów Szturmowych (niem. Sturmabteilung), bojówek do ochrony zgromadzeń Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotników (NSDAP). Od tego momentu byt Karla gna w coraz szybszym tempie, stawiając przed nim bardzo trudne wybory.

Dzieło Andrew Nagorskiego to książka, którą można rozpatrywać w kategoriach political fiction czy historii alternatywnej, chociaż większość wydarzeń jest autentyczna. Te fakty stanowiące fundament pozwalają uzmysłowić czytelnikowi, jak długotrwałym i skomplikowanym procesem było zdobycie władzy przez nazistów. Autor koncentruje się na wypadkach rozgrywających się od 1918 roku, kończąc swoją powieść gdzieś w okolicach 1930 roku. Tłem pozostają Niemcy za czasów Republiki Weimarskiej, którą targają nieustanne kryzysy gospodarcze oraz burdy na tle politycznym. Wybuchy szalejącej inflacji doprowadzają do zapaści, zmuszając całe zastępy ludzi do podejmowania się najbardziej nikczemnych czy uwłaszczających zajęć, by jakoś podtrzymać smutną wegetację. W tych ekstremalnych warunkach zdecydowanie łatwiej jest o radykalizację poglądów szerokich mas, szczególnie, gdy oferowane są proste i przejrzyste wytłumaczenia dotychczasowych niepowodzeń i problemów (Z początku nie wiedziałem, co myśleć o Hitlerze (…). W każdym razie, ilekroć mówił o rozmaitych winowajcach – komunistach, Żydach, tchórzach – którzy zdradzili Niemcy i dopuścili do przegranej, nie mogłem pozostać obojętnym. Oto było wyjaśnienie wszystkich nieszczęść, które widzieliśmy wokół siebie, oto powód, dla którego śmierć mojego ojca i brata nie przyczyniła się do chwalebnego zwycięstwa, lecz poszła na marne, nie zapobiegła upokorzeniu ojczyzny [1]).

Sporo uwagi poświęcono również przeszkodom, z jakimi musiał zmagać się Adolf Hitler, zanim NSDAP przekształciła się w siłę liczącą się z politycznego punktu widzenia. Nieudany pucz w Monachium (1923 r.), delegalizacja nazistowskiej partii, kiepskie wyniki w wyborach parlamentarnych czy okresowe kryzysy psychiczne – wszystkie te rzeczy udało się przezwyciężyć, dzięki czemu Hitler mógł być świadkiem narodzin III Rzeszy. Dzięki Nagorskiemu uzmysławiamy sobie, jak wiele zdarzeń potoczyło się w szczęśliwy dla Hitlera sposób, jak wielki upór i determinacja niezbędne były do sfinalizowania rozpoczętego przedsięwzięcia oraz co mogłoby się stać, gdyby kilka epizodów przebiegło inaczej, niż miało to miejsce.

Kluczowymi elementami fabuły są słabość Hitlera do młodych dziewcząt, którymi można manipulować i roztaczać nad nimi niemal absolutną kontrolę oraz niechęć przemieszana z lękiem wobec silnych, wykształconych i niezależnych kobiet. Te cechy osobowości, które odegrają niepoślednią rolę w egzystencji fikcyjnego protagonisty, Karla Neumanna, stanowią ciekawe dopełnienie portretu psychologicznego Hitlera. Unaoczniony zostaje fakt, że nazistowski przywódca był człowiekiem nie wolnym od wad i słabostek, obsesji oraz zboczeń, i bardzo daleko mu do propagandowego wizerunku osobnika, który odsunął w kąt wszelkie życiowe uciechy, by w pełni poświęcić się pracy dla dobra i potęgi ojczyzny.

Wreszcie Stacja końcowa – Wiedeń to uniwersalna powieść traktująca o zagadnieniu tak powszechnym, a jednocześnie tak złożonym jak miłość. Bohater boleśnie doświadcza jej meandrów, ucząc się, że nie da się zbudować trwałego i trwałego związku z drugim człowiekiem, jeśli relacja wznoszona jest na kłamstwach, półprawdach czy niedopowiedzeniach. Równie gorzką nauczką jest konfrontacja z przeszłością, przed którą nie można uciec, niezależnie od tego, jak wiele wysiłku poświęca się na budowę nowego życia.

Reasumując, Stacja końcowa – Wiedeń to sprawnie napisana (z warsztatowego punktu widzenia)  książka o intrygującej fabule, której osią pozostaje rodzący się nazizm. Dzięki utworowi nieco łatwiej zrozumieć fenomen Hitlera, ponadto poznajemy okoliczności, za sprawą których możliwe stało się zdobycie władzy przez późniejszego Führera. Wartościowa lektura.

---

[1] Andrew Nagorski, Stacja końcowa – Wiedeń, przeł. Anna Skucińska, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 58