Rose Tremain "Sonata Gustava" - Przekleństwo stoika

Sonata Gustava

Rose Tremain

Tytuł oryginału: The Gustav Sonata

Tłumaczenie: Dominika Cieśla-Szymańska

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa

Liczba stron: 352

Opanowanie i rozwaga to cechy pożądane przez stoików, którzy szansę na osiągnięcie szczęścia postrzegają w przestrzeganiu wewnętrznej dyscypliny moralnej. Sumiennie wykonując swoje obowiązki i zachowując niewzruszony spokój niezależnie od oddziałujących na nas bodźców zbliżamy się do doskonałej harmonii. Tyle, że taka postawa wymaga poświęcenia, rygoru i wytrwałości –możemy wymagać tyle od siebie, gdy jesteśmy dorośli, ale czy jest to zasadne w przypadku dziecka? Do czego może prowadzić takie odcięcie własnych emocji od zachodzących w świecie zewnętrznym wydarzeniem pokazuje nam Rose Tremain (ur. 1943) w swojej powieści Sonata Gustava.

 

Gustav Perle – tytułowy bohater to chłopiec, którego żywot trudno jest określić mianem szczęśliwego. Urodzony w neutralnej Szwajcarii w burzliwych latach 40-tych XX wieku, kiedy w ościennych krajach rozgrywały się kolejne akty dramatu II wojny światowej; wcześnie osierocony przez ojca, pracownika zajezdni tramwajowej, piastującego niegdyś funkcję zastępcy komendanta policji w miasteczku Matzlingen, wyrzuconego z pracy za niedozwoloną pomoc żydowskim uchodźcom, usiłującym w Szwajcarii znaleźć schronienie po ucieczce z opresyjnej III Rzeszy; nie darzony zbyt silnym uczuciem rodzicielskim przez matkę, której macierzyńska pasja wypaliła się w tragicznych okolicznościach – Gustav od najmłodszych lat skazany jest na samotność oraz walkę o miłość najbliższej mu osoby.

 

Trzy rozdziały, trzy perspektywy czasowe, trzy różne epizody zazębiają się w jedną historię Gustava Perle, w której Rose Tremain postanowiła poruszyć kilka istotnych, newralgicznych, a przy tym uniwersalnych tematów.

 

Spoglądając na warstwę historyczną można dostrzec starania, by ukazać jaką cenę, szczególnie z moralnego punktu widzenia, musiała zapłacić Szwajcaria na swoją neutralność w okresie II WŚ. Rose Tremain przypomina bardzo niewygodne fakty, że władze Kraju Helwetów zastraszone przez rząd III Rzeszy już w 1938 roku rozpoczęły prowadzenie działań mających na celu ograniczenie napływu żydowskich migrantów. W następnych latach uniknięcie agresji ze strony potężnego sąsiada było znacznie trudniejsze, co wiązało się z jeszcze większą liczbą kompromisów – wsparcie dla uchodźców było co prawda okazywane, ale czyniono to nielegalnie, a osobnicy podejmujący się tego typu działalności ryzykowali poważnymi (z punktu widzenia obywatela Szwajcarii) konsekwencjami, takimi jak utrata pracy, przywilejów czy nawet areszt. Podjęta tematyka – Szwajcaria w obliczu II wojny światowej – jest ogromnie ciekawa, ale żądnych bardziej szczegółowych informacji należy przestrzec, że została ona jedynie zasygnalizowała, bez odnoszenia się do konkretnych liczb czy faktów, pozostając przy naszkicowaniu kilku wątków. Równie interesująco prezentuje się kwestia indywidualnego podejścia Szwajcarów do Żydów czy innych, prześladowanych przez Niemców narodowości – w takich okolicznościach rodzi się bowiem pytanie o to, co jest ważniejsze: posłuszeństwo i przestrzeganie prawa czy też kierowanie się uniwersalnymi wartościami, wśród których z pewnością znajduje się bezinteresowna pomoc bliźnim, którym zagraża zagłada. Takie dylematy są jeszcze bardziej złożone i intrygujące z punktu widzenia polskiego czytelnika, bowiem pozwalają nam uzmysłowić sobie jak wiele odwagi potrafili znaleźć w sobie ci z naszych rodaków, którzy chronili Żydów w czasie niemieckiej okupacji, mimo iż groziły im znacznie, znacznie bardziej surowe reperkusje – od 15 października 1941 na mocy Trzeciego rozporządzenia o ograniczeniu pobytu w Generalnym Gubernatorstwie karą za świadome dawanie schronienia ludziom z opaskami Dawida znajdującym się poza murami getta była śmierć.

 

Drugą płaszczyzną, na której operuje Rose Tremain jest opanowanie, rozumiane jako tłamszenie w sobie wszelkich afektacji. Uosobieniem tak ścisłego powściągania wszelkich emocji jest Gustav, który z racji bardzo silnego przerysowania tej cechy kojarzy się bardziej z archetypem niż z żywą istotą. Przybliżając postać bohatera – najpierw jako chłopca, następnie jako dojrzałego mężczyznę – artystka przedstawia zdarzenia, które przyczyniły się do schronienia się w skorupie przesadnej samokontroli oraz odmalowuje wynikające z takiej postawy konsekwencje.

 

Przyznaję, że według mnie to właśnie te fragmenty książki wypadają najbardziej blado i nijako. Rose Tremain porusza się po obszarach przebadanych na wskroś, nie dodając niczego nowego, powtarzając kilka starych prawd, które przybierają posmak banału. Konfrontacja z traumami przeszłości jako jedyny sposób, by się od nich uwolnić; szczere spojrzenie na własne doznania jako klucz do samoakceptacji; nieumiejętność wyrażania własnych przeżyć jako główna przyczyna niepowodzeń w kontaktach z innymi ludźmi; dostosowanie swojej osobowości do wymagań otoczenia w obawie przed ostracyzmem – pisarka zahacza o ważkie treści, ale jej styl przywodzi na myśl wykład przemądrzałego wykładowcy, który w swoim studencie nie potrafi dostrzec partnera do dyskusji, w rezultacie wszystko mu wyłuszcza. Gdyby Tremain zdecydowała się na niedopowiedzenie choćby w kilku miejscach, dla czytelnika pozostałaby przestrzeń dla samodzielnej interpretacji i snucia własnych rozważań, a lektura zyskałaby na atrakcyjności.

 

Tym samym Sonata Gustava to raczej przeciętna pozycja. Aspiruje do literatury pięknej, i z pewnością nie można odmówić dobrego pomysłu na fabułę oraz momentami delikatnego wręcz eterycznego języka, za pomocą którego malowane są barwne i ulotne pejzaże, tyle, że w przedmiocie treści utwór pozostaje intelektualną wydmuszką. Wątki homoseksualne, Holokaust rozpatrywany przez pryzmat neutralnej Szwajcarii, nieoczywistość dokonywanych przez ludzi wyborów – Rose Tremain używa bardzo atrakcyjnych składników, tyle, że komponuje je w mało przekonujący sposób.