Borislav Pekić "Pielgrzymka Arsenijego Njegovana" - Szare miraże

Pielgrzymka Arsenijego Njegovana

Borislav Pekić

Tytuł oryginału: Hodočašće Arsenija Njegovana

Tłumaczenie: Grzegorz Łatuszyński

Wydawnictwo: PIW

Liczba stron: 305

 

 

 

 

 

Parafrazując wypowiedź Wysockiego, bohatera Dziadów, części III, pióra naszego wieszcza narodowego, Adama Mickiewicza, stwierdzić można:

Przeszłość nasza jak lawa,

Z wierzchu zimna i twarda, sucha i plugawa,

Lecz wewnętrznego ognia sto lat nie wyziębi;

Plwajmy na tę skorupę i zstąpmy do głębi.

A ujmując rzecz mniej górnolotnie: pozornie, to, co minęło, jest tylko zastygłą skorupą, której kształtu nie sposób zmienić. W istocie, suche fakty pozostają nienaruszone, ale kiedy na te same wydarzenia spojrzeć z diametralnie różnej perspektywy czasowej, będąc bogatszym o życiowe doświadczenie i mądrość wynikającą z bolesnych lekcji udzielanych przez życie, oczom naszym ukazać mogą się zależności, których wcześniej nie dostrzegaliśmy (czy to z racji ówczesnej ignorancji czy też braku należytej wiedzy bądź z uwagi na fragmentaryczny pogląd sprawy). A w nowych okolicznościach nawet jednakowe zdarzenia mogą zacząć jawić się zgoła inaczej. Wycieczki w przeszłość są też o tyle atrakcyjne, że nierzadko dzięki nim możliwe staje się zrozumienie naszej aktualnej sytuacji – w końcu panoramiczne ujęcie dni wczorajszych pozwala nam uzmysłowić sobie fakt, że człowieczy byt to sieć naczyń połączonych, w wyniku czego nasze losy powiązane są z dziejami innych ludzi oraz z uwarunkowaniami i środowiskiem, w jakich przyszło nam egzystować. O tych wszystkich niuansach przekonuje się Arsenije Njegovan, bohater książki Pielgrzymka Arsenijego Njegovana, autorstwa Borislava Pekića (1930 – 1992), serbskiego pisarza pochodzącego z Czarnogóry.

Akcję dzieła osadzono w 1968 roku, i w chwili jej rozpoczęcia tytułowy protagonista to (…) siedemdziesięciosiedmioletni człowiek sterany niespokojnym życiem [1]. Arsenije to belgradzki kamienicznik, w bardzo specyficzny sposób podchodzący do posiadanych nieruchomości, których nie traktuje wyłącznie jako narzędzi służących pomnażaniu majątku. Wyróżnikiem niecodziennego stosunku jest postrzeganie budynków w kategoriach żywych osób – Arsenije nadaje im imiona, pieczołowicie o nie dba, przejmuje się ich losami, stopniowo podporządkowując im całą swoją egzystencję (relacje łączące mężczyznę z kamienicami najlepiej oddaje konstatacja: (…) były one moją biografią, moją jedyną autentyczną historią [2]). Gmachy są głównymi tematami rozważań i refleksji ((…) czy każdy dom umiera inaczej, tak jak i żyje, czy też i w tym są one podobne do ludzi, że wraz ze śmiercią przestają się różnić, że z utratą kształtu bezpowrotnie zatracają indywidualność [3]), stając się obiektem fascynacji, która ociera się o obsesję ((…) proszę wybaczyć mi niechrześcijańskie porównanie, ale podobnie jak w haremie protokół określał kolejność, w jakiej prawowite małżonki i konkubiny mają zaszczyt dzielić ze swym panem rozkosze łoża, ja też posiadałem swój kamienicznikowski kalendarz, dla każdej kamienicy jej nietykalną datę, kiedy z nią tylko obcowałem przez cały dzień, zajmując się jej sprawami i rozmyślając o niej ex professo, a w nocy, zasypiając, delektowałem się jej urodą [4]).

Jak dowiadujemy się z początkowych kart utworu, Arsenije prowadzi wegetację, którą sam określa mianem połowicznego pustelnictwa. Od 27 lat pozostaje zamknięty w czterech ściana swojego mieszkania, skąd zarządza swoim kamienicznikowskim królestwem za sprawą małżonki Katariny oraz adwokata Golovana. Jednak po bardzo długim okresie izolacji i odcięcia od zewnętrznego świata, nadciąga impuls, który nakazuje Arsenijemu opuszczenie dotychczasowego schronienia i skonfrontowanie się z tym, co skłoniło go do wycofania się z aktywnego życia. Bohater wyrusza w pielgrzymkę po przeszłości, odtwarzając dawne incydenty oraz wspominając minione czasy.

Powieść stylizowana jest na prywatne zapiski Arsenijego, w posiadanie których wchodzi Borislav Pekić. Zastosowana pierwszoosobowa narracja pozwala czytelnikowi bardzo dokładnie zapoznać się z charakterem głównego bohatera. Starszy pan na odwrotach formularzy oraz poświadczeń spisuje rodzaj testamentu połączonego z obszerną retrospekcją, którym towarzyszą liczne dygresje i wtrącenia. Tym samym dowiadujemy się jak wyglądała działalność Arsenijego Njegovana, na czym polega wyznawana przez niego filozofia wzajemnego posiadania, a gdzieś w tle odmalowana zostaje architektoniczna panorama przed- i powojennego Belgradu. Zapiski i notatki są także odzwierciedleniem bolesnego spotkania z opresyjnym, nieprzyjaznym, obcym i niezrozumiałym otoczeniem, jakim dla Arsenijego jest komunistyczna rzeczywistość.

Postać starego kamienicznika służy też autorowi do wysunięcia pytania dotyczącego tego, jak daleko możemy posunąć się w ubezwłasnowalnianiu drugiego człowieka w imię jego dobra – by go chronić, osłaniać, strzec czy pielęgnować. Kiedy i do jakiego stopnia możemy decydować o losach bliźniego, i co najważniejsze – co nam daje do tego prawo? Jednocześnie poruszana jest kwestia dotycząca tego czy lepsza jest nawet najgorsza prawda czy też miraż, złudzenie, swoista bańka, w której wszystko przybiera różowe barwy, pozwalając roić, że świat jest dokładnie taki, jakim go sobie wyobrażamy.

Książka Pekić zwraca uwagę również z racji powtarzającej się motywu luster, który najczęściej pojawia się za sprawą wszelakiej maści lunet i lornet, jakimi otacza się Arsenije. Na pozór owe przyrządy pomagają widzieć więcej i bardziej precyzyjnie, ale z biegiem czasu protagonista boleśnie uświadamia sobie, że zbytnia koncentracja na detalu i szczególe prowadzi do rozmycia całościowego obrazu (Wszystkie te lornety, którymi się posługiwałem, bez względu na moc i markę, sprzysięgły się, żeby mi mydlić oczy. Podstępnie umacniały mnie w fałszywym przekonaniu, iż przedmioty, na które je skierowałem, są blisko, że je znam i rozumiem, a te przedmioty pozostawały tak samo daleko jak i przedtem. Może nawet jeszcze dalej [5]).

Reasumując, Pielgrzymka Arsenijego Njegovana to całkiem niezła proza konfesyjna. Powieść utrzymana jest w formie spowiedzi, podsumowania, rozliczenia, dzięki czemu czytelnik zyskuje sposobność, by zanurzyć się w sercu człowieka pogrążonego w rozterce, usiłującego zrozumieć dynamikę nieustannie zmieniającego się świata. Przeprowadzany bilans wiąże się z gorzkimi momentami oraz chwilami radości, ale wszystko wydaje się być podporządkowane tezie, że człowieczy żywot to niekończąca się walka, konfrontacja – to ścieranie się z entropią, chaosem, nieładem i próba zaprowadzenia choćby chwilowego porządku, sensu i logiki, które stają się wyrazem człowieczej potęgi. Czy jednak te działania nie są z góry skazane na porażkę, a przez to daremne, wręcz niedorzeczne? A może na tym właśnie polega heroizm – uparte zmagania mimo świadomości, że szanse powodzenia są bardzo, bardzo nikłe.

---

[1] Borislav Pekić, Pielgrzymka Arsenijego Njegovana, przeł. Grzegorz Łatuszyński, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1985, s. 36

[2] Tamże, s. 34

[3] Tamże, s. 52

[4] Tamże, s. 209

[5] Tamże, s. 254