Szczepan Twardoch "Król" - O złudnej potędze przemocy

Król

Szczepan Twardoch

Wydawnictwo: Literackie

Liczba stron: 432

II Rzeczpospolita to państwo bardzo specyficzne – efemeryczne, bo istniejące nieco ponad 20 lat (1918 – 1939), z burzliwą historią (wojna polsko-bolszewicka (1919 – 1921), powstania śląskie (wybuchające w latach 1919, 1920 i 1921), nieudany zamach na Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego (1921), zakończony sukcesem zamach na prezydenta Gabriela Narutowicza (1922), przewrót majowy (1926) to tylko niektóre z wydarzeń, jakimi żyli ówcześni ludzie), będące przy tym wielokulturowym tyglem (społeczeństwo składało się z Polaków (68 %), Ukraińców (26 %), Żydów (8,5 %), Białorusinów (3 %), Niemców (2 %), a do tego Rosjan, Litwinów, Czechów, Romów, Słowaków). II RP w powszechnej świadomości wzbudza poczucie nostalgii i tęsknoty, ale czy do tych czasów faktycznie warto tęsknić? O tym, że Polska z okresu 20-lecia międzywojennego to kraj niezbyt przyjazny dla przeciętnego obywatela możemy przekonać się za sprawą powieści Król, pióra Szczepana Twardocha (1979).

Akcja utworu w głównej mierze rozgrywa się w 1937 roku.  Sceną, na której występują bohaterowie jest Warszawa, czy raczej dwie, obce sobie Warszawy (…) mówiące dwoma językami, żyjące w osobnych światach, czytające inne gazety i darzące się nawzajem w najlepszym razie obojętnością, w najgorszym – nienawiścią, a zwykle po prostu pełną dystansu niechęcią, jakby mieszkały nie ulica w ulicę, tyko rozdzielone oceanem (…) [1], tj. Warszawa polska i Warszawa żydowska. Twardoch zabiera czytelnika w obie części stolicy, bowiem razem z autorem nurkujemy w trzewia gangsterskiego świata, którego członkowie, goniąc za interesami i szybkim zyskiem, nie akceptują żadnych barier ani ograniczeń.

Pierwszoosobowym narratorem dzieła jest 67-letni Mosze Inbar, emerytowany generał brygady. Książka to rozległa retrospekcja – protagonista wspomina zdarzenia kluczowe dla swojej młodości, w wyniku których z 17-letniego żydowskiego wyrostka Mojżesza Bernsztajna, syna (…) skromnego urzędnika administracji Lecznicy Żydowskiej i nieudanego sklepikarza [2] przedzierzga się w liczącego się przestępcę. Inicjatorami tej niezwykłej przemiany są żydowski bokser i apasz Jakub Szapiro oraz jego pryncypał, Kum Kaplica. Kaplica, postać wzorowana na Łukaszu Siemiątkowskim, znanym także jako Tata Tasiemka, to człowiek, który (…) był w PPS-ie i jeszcze za cara biegał z pistoletem [3]. W chwili rozpoczęcia powieści, Kum Kaplica to jeden z ważniejszych osobników w stolicy, który korzystając z licznych wpływów i znajomości w obozie rządzącym, sprawuje faktyczną władzę na ulicach lewobrzeżnej Warszawy. Najważniejszym sprzymierzeńcem Kaplicy jest Janusz Doktor Radziwiłek (biografia luźno oparta na życiorysie żydowskiego mafiosa, Doktora Łokietka), wysokiej rangi oficer Związku Strzeleckiego, który (…) myślał od Kaplicy szerzej i śmielej, szukał nowych rynków, nowych źródeł kapitału i pozyskiwał nowych przyjaciół [4]. Kryminaliści skutecznie zarządzają potężną organizacją, której dochody oparte są na haraczach, prostytucji i wymuszeniach.

Bohaterowie Króla nie wahają się stosować przemocy, która stanowi fundament fabuły. Przemocy, która zdaje się być także potwierdzeniem męskości, przemocy nieodzownej, by przewodzić i dominować. Jej uosobieniem jest Jakub Szapiro, (…) wysoki, przystojny Żyd o szerokich ramionach i potężnych plecach machabejskiego boksera [5], pozornie cieszący się szacunkiem i poważaniem pośród ziomków z biednej, żydowskiej dzielnicy. To iluzoryczne uznanie to efekt przerażenia, jakie wzbudza, bowiem Szapiro to człowiek od mokrej roboty, który na zlecenie Kaplicy zabija, zastrasza, zbiera haracze (To go fundowało, to stanowiło o jego potędze i znaczeniu: siła, pieniądze i odwaga, gotowość, by w każdej chwili złamać prawo, pójść do więzienia, jeśli trzeba [6]).

Zwodniczemu urokowi Jakuba Szapiro ulega Mosze Bernsztajn – losy obu krzyżują się poprzez krwawą działalność Szapiro, który wykonuje wyrok na Naumie Bernsztajnie, ojcu Mosze i targany wyrzutami sumienia, przyjmuje młodzieńca pod swoje skrzydła. Jakub, jako reprezentant (…) świata, który nie bał się przeciągu i świeżego powietrza, (…) świata bez pejsów i tałesów [7], wywiera na młodym Bernsztajnie ogromne wrażenie, z miejsca stając się bożyszczem, idolem. Dojrzewający Mosze, przeżywający okres buntu i kontestacji, odnajduje autorytet w człowieku, który stanowi zaprzeczenie wszelkich ideałów, wyznawanych przez ojca, bogobojnego Żyda o konserwatywnych poglądach, stąd narastająca chęć, by stać się Jakubem Szapiro.

Jakubem, który jako literacka sylwetka, razi swoją sztucznością i papierowym charakterem. Ów mężczyzna, tytułowy król, którym w końcu się staje (choć nie na długo), jawi się jako ociekająca testosteronem karykatura, bowiem samcze cechy są wręcz absurdalnie wyolbrzymione. Z tego względu długotrwałe przebywanie w kompanii tego człowieka, będącego (…) zbójecko szarmanckim, ciepłym, serdecznym i promieniującym czymś, co sprawiało, że każda kobieta czuła się (…) bezpieczna [8], jest zwyczajnie nużące. Nie mniej niezdarnie zostały nakreślone postacie kobiet, które przywodzą na myśl dodatki, ozdoby bądź atrybuty – wydaje się, że ich głównym życiowym celem jest poddawanie się męskiej sile i jej gloryfikowanie. Kiedy się je odrzuca, odtrąca, neguje ich wdzięk czy urodę, spalają się w beznadziei. Nawet protagonistki, mające w zamyśle uchodzić za silne, niezależne czy wyzwolone okazują się jedynie kruchymi istotami, których wartość definiuje stosunek żywiony doń przez mężczyzn.

Zdecydowanie lepiej prezentuje się tło powieści, która uznać można za bogaty portret przedwojennej Warszawy. Przy czym obraz, jaki proponuje czytelnikowi Twardoch znacząco różni się od idyllicznej wizji, jaką często serwuje się w literaturze traktującej o 20-leciu międzywojennym. Stolica odmalowana przez Twardocha to miejsce w ogromnej mierze brudne i nieprzyjazne, a przy tym niebezpieczne. Pisarz z prowokacyjną śmiałością odsłania przed nami zaułki wypełnione nędzą, ubóstwem i brakiem perspektyw. Umiejętnie oddany zostaje też polityczny klimat – w powietrzu unosi się gęsta jak mgła ksenofobia kanalizująca się przede wszystkim w niechęci wobec mniejszości żydowskiej, coraz większy niepokój wzbudza sytuacja w III Rzeszy, widoczny staje się chaos, jaki panuje na najwyższych szczeblach władzy, gdzie ciągle toczą się walki o wpływy, walki nie wykluczające najbardziej niezwykłych sojuszów. Polityczne tarcia podsycają gazety i dzienniki, a sącząca się z prasowych kart agresja szybko przenosi się na ulicę, gdzie w ruch idą pięści, pałki, kastety a nawet broń palna. W starciach uczestniczą bojówki wszystkich liczących się stron politycznej sceny: Obóz Narodowo-Radykalny, Falanga, Polska Partia Socjalistyczna, Narodowa Demokracja, itd. – nikt nie waha się, by wypuścić do walki swoich żołnierzy. Twardoch z czelnością, która w skrajnie konserwatywnych środowiskach może zostać uznana za dezynwolturę, przypomina o niechlubnych kartach II Rzeczpospolitej, odsłaniając przed nami kulisy funkcjonowania Miejsca Odosobnienia w Berezie Kartuskiej, będącego w istocie obozem karnym, w którym zamykano bez procesów sądowych niewygodnych dla rządzących osobników czy napomykając o getcie ławkowym, będącym formą dyskryminacji Żydów. Jedyny zarzut, jaki można wysunąć pod adresem pisarza to nieco uproszczona panorama społeczeństwa II RP, które Twardoch dzieli na niezamożnych, uciskanych Żydów oraz Polaków, należących do (…) klasy właścicieli i zarządców tego kraju [9]. Bardzo niewiele miejsca poświęcono choćby polskiej biedocie, tak, że momentami można odnieść mylne wrażenie, iż ta w ogóle nie istniała, a słowo patriota niemal z automatu wiąże się z antysemityzmem. Z drugiej jednak strony te domniemane wyolbrzymienia dość dobrze tłumaczą niechęć, jaką do dzisiaj cieszą się Polacy pośród całkiem sporej rzeszy Litwinów czy Ukraińców.

Mieszane uczucia wywołuje styl, w jakim utrzymana jest książka. Dość ciekawy jest pomysł na snucie historii, który kojarzy się nieco z tytułami utrzymanymi w duchu nouveau roman – pierwszoosobowy narrator, który już od początkowych stron przejawia wątpliwości, co do własnej autentyczności, sukcesywnie wzmaga ciekawość. Natomiast trudnym do zrozumienia konceptem jest wprowadzenie na scenę mitycznego kaszalota o imieniu Litani, który bezgłośnie unosi się nad miastem, będąc widocznym wyłącznie dla wybranych. Ten bacznie obserwujący ziemski padół stwór (Nic nie ukryje się przed jego pieśnią i jego płonącym wzorkiem [10]), który jest przy tym (…) spokojny, cierpliwy i obojętnie okrutny [11] to prawdopodobnie emanacja ślepego i nieczułego losu, w obliczu którego każdy człowiek jest tylko bezwartościowym okruchem, pyłkiem, insektem. Trudno jednak o przypisanie Litaniemu roli na tyle istotnej, by uzasadniała ona powołanie do życia tak niecodziennego monstrum. Bardzo blado wypadają też metafizyczne dygresje orbitujące wokół rozważań na temat człowieczeństwa i duchowości. Wreszcie drażniąca jest maniera, by ogromne połacie tekstu i informacji powtarzać w niewiele zmienionej konwencji, tak jakby Twardoch obawiał się, że czytelnik nie jest w stanie zapamiętać kilku prostych faktów czy słów.

Reasumując, Król to niezły utwór, jeśli rozpatrywać go w kategoriach kryminalnej opowieści o przedwojennej Warszawie. Autor bezkompromisowo ukazuje cienie i mroki państwa polskiego, jasno sygnalizując, że II RP była krajem, w której dostatnią i spokojną egzystencję wiodła bardzo wąska grupa społeczna. Twardoch uświadamia nam również prostą prawdę, że potęga oparta na przemocy jest czymś złudnym, iluzorycznym i w każdym momencie może prysnąć. Król pozostaje tylko i aż bardzo dobrą powieścią rozrywkową. Kiedy pisarz próbuje przekazać czytelnikowi głębsze treści, na jaw wychodzą schematyczność kreowanych postaci oraz płytkość serwowanych przemyśleń.

---

[1] Szczepan Twardoch, Król, Wydawnictwo Literackie, Kraków 2016, s. 8

[2] Tamże, s. 23

[3] Tamże, s. 23

[4] Tamże, s. 95

[5] Tamże, s. 7

[6] Tamże, s. 151

[7] Tamże, s. 15

[8] Tamże, s. 316 – 317

[9] Tamże, s. 16

[10] Tamże, s. 257

[11] Tamże, s. 344