Stefan Themerson "Wykład profesora Mmaa" - Był sobie homo

Wykład profesora Mmaa

Stefan Themerson

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Nowy Kanon

Liczba stron: 368

Nasz wrodzony antropocentryzm każe nam mniemać, że kluczową składową Wszechświata jest człowiek. Ludzki element jawi się jako rzecz nieodzowna, by rzeczywistość mogła biec odpowiednim torem – w końcu to my wydzieramy przyrodzie jej tajemnice, odkrywając prawa zgodnie, z którymi ona funkcjonuje. Ponadto jako jednostki obdarzone samoświadomością oraz inteligencją uważamy się za najdoskonalsze ogniwo ewolucji, któremu winien podporządkować się cały świat. Z litością albo pogardą spoglądamy na żywe stworzenia, które nie osiągnęły podobnego stopnia rozwoju, przyznając sobie prawo do decydowania o ich losach, skazując je na nasze kaprysy oraz fanaberie. Z tego przekonania o wyjątkowości, niepowtarzalności i nieomylności ludzkiego gatunku wynika wiele kuriozalnych sytuacji takich jak dewastacja środowiska naturalnego, w którym wspólnie egzystujemy czy postępujące problemy z przeludnieniem. Ponadto, jako ludzie, odznaczamy się naturą pełną sprzeczności – jako istoty na wskroś uduchowione potrafimy mordować z zimną krwią w imię abstrakcyjnych idei, chwaląc się rozwojem technologii ułatwiających codzienną egzystencję, pozwalamy by w innej części globu ludzie przymierali głodem, a wierząc w życie po śmierci czy to poprzez reinkarnację czy przez zmartwychwstanie, otaczamy się dobrami materialnymi, których przecież nie sposób zabrać w zaświaty. Z racji tych wszystkich cech człowiek jest istotą szalenie skomplikowaną i niejednoznaczną. Może stanowić także wdzięczny temat do obserwacji dla innych żywych i myślących organizmów, o czym możemy przekonać się na podstawie lektury książki Wykład profesora Mmaa, autorstwa Stefana Themersona.

Stefan Themerson to żyjący w latach 1910 – 1988 polski artysta i to w pełnym tego słowa znaczeniu. Urodzony w rodzinie lekarza, odebrał solidne wykształcenie – przez rok studiował fizykę na Uniwersytecie Warszawskim, by następnie przenieść się na wydział architektury na Warszawskiej Politechnice. W tym samym czasie Themerson prowadził eksperymentalne prace z fotografią oraz filmem, tworząc fotogramy i fotomontaże. Wspólnie z żoną, poznaną w 1929 roku Franciszką Weinles, poślubioną 2 lata później, w okresie 1930 – 1937 zrealizował 5 filmów, które uchodzą dzisiaj za kamienie milowe polskiego kina awangardowego. Themerson zajmował się także pisaniem – publikował wierszowane poezje dla dzieci, był autorem opowiadań i esejów, płodził również powieści quasi-filozoficzne o groteskowej otoczce, do których zalicza się opublikowany w 1953 roku Wykład profesora Mmaa.

Utwór ten można uznać za pewnego rodzaju zabawę bądź literacką prowokację, inspirowaną dziełem La vie des termitem pióra Maurice’a Maeterlincka, stanowiącym zapis żywota tytułowych owadów. Otóż polski pisarz dokonał swoistej konwersji – stosując odpowiednie słownictwo, ozdobniki, maski oraz przebrania, bohaterami swojego dzieła uczynił na wskroś inteligentne termity, których rozliczne zainteresowania oraz działalność naukowa zahaczają również o gatunek ludzki. Tytułowy profesor Mmaa to jeden z czołowych badaczy, którego pole akademickiej działalności obejmuje nas, tj. ludzi, czyli homo. W ten oto sposób, z jednej strony czytelnik otrzymuje ciekawe i oryginalne spojrzenie na człowieczą rasę – zabawne, na pozór oczywiste spostrzeżenia czynione z perspektywy niewielkich owadów, zyskują interesujący wymiar oraz dodatkową optykę, umożliwiającą dostrzeżenie szczegółów i niuansów, które w codziennym życiu łatwo umykają. Drugi wymiar powieści, a więc szczegółowe odtworzenie egzystencji termitów, która w wielu aspektach jest zaskakująco zbieżna z człowieczym żywotem, użyty został do prezentacji ludzkiej cywilizacji w krzywym zwierciadle. Wykoślawione, wyolbrzymione oraz wynaturzone idee, zachowania, wzorce, normy oraz obyczaje służą do ironicznej, podszytej absurdem i zabarwionej groteską krytyki człowieczej natury.

Ciekawe są już pierwsze słowa oraz przemyślenia profesora Mmaa, które doskonale obrazują, w jakim tonie utrzymany jest cały utwór – tytułowy bohater dochodzi do konstatacji, że w gruncie rzeczy świat jest prosty i nieskomplikowany w przeciwieństwie do jego wykładu, który jawi się jako zagmatwany i poplątany. Tak więc prawa i zależności odkryte i ustanowione na podstawie obserwacji otoczenia, które winny wyjaśniać i umożliwiać zrozumienie kierującymi nimi mechanizmów, okazują się pełnić zupełnie odwrotną funkcję – rzeczywistość za ich sprawą staje się jeszcze bardziej złożona, niejasna i zagadkowa (zresztą kilka rozdziałów później ten sam profesor Mmaa podsumuje, że jednak świat jest skomplikowany, zagmatwany i trudny [1]). Każda odpowiedź rodzi tysiące kolejnych pytań, które zdają się rozprzestrzeniać i mnożyć w sposób niekontrolowany. Ale to zagubienie w gąszczu własnych działań, nieumiejętność wykorzystania dokonanych odkryć oraz niemożność nadążenia za ich skutkami jest prawdopodobnie immanentną cechą naszego rodzaju, bowiem wynika z naturalnych skłonności do kurczowego trzymania się tego, co sprawdzone oraz subiektywizmu, który skutecznie uniemożliwia skuteczne pochwycenie świata w karby reguł i zasad. Założenie, że rzeczywistość można całościowo scharakteryzować i opisać za pomocą wzorów i działań okazuje się mirażem, wynikającym ze zbyt wysokiego mniemania o własnym intelekcie i swoich możliwościach poznawczych, karkołomną próbą, która łatwo może zakończyć się umysłowym zwichnięciem karku.

Themerson z ogromną wprawą ukazuje także podświadome trwanie w schematach, lęk przed wychyleniem się i wyjściem poza bezpieczny obszar skrawka poznanego świata. Widać to choćby na przykładzie młodzieży przybyłej na wykład profesora, która zachowuje się nieufnie wobec prelegenta, ponieważ nie zdążyła sobie jeszcze wyrobić zdania na temat jego osoby. Treść pojedynczego przemówienia profesora jest rzeczą mało istotną – o wiele ważniejsze są ogólne idee reprezentowane przez tegoż osobnika. W przypadku braku wyraźnie zarysowanego stanowiska, próżne jest oczekiwanie na jakąkolwiek reakcję – poklask czy gwizdy przychodzą dopiero w momencie, kiedy pojawiają się ślady, znaki, sygnały, pozwalające przypisać profesora do określonego wzorca. Umiejętność samodzielnego myślenia, nieliczenie się ze zdaniem ogółu, pogarda wobec utartych wzorców czy negacja przesądów i półprawd to rzeczy spotykane rzadko, cechujące tylko nieliczne jednostki, na tyle silne, że nie boją się społecznego ostracyzmu, będącego karą za odmienność i wyróżnianie się na tle większości.

Wykład profesora Mmaa to również bardzo inteligentna drwina. Polski autor na warsztat bierze liczne prądy z zakresu etyki oraz filozofii. Najróżniejsze koncepcje oraz wszelakiej maści światłe idee zostają odmalowane w sposób dość bezwzględny i surowy, bowiem obnażający ich słabe punkty, sprzeczności, niedociągnięcia czy negatywne skutki, odciśnięte na dorobku całej cywilizacji. W dziele Theremsona pobrzmiewają echa doktryn Hegla, Nietzschego, Freuda czy Rousseau, które zostają odpowiednio przekonwertowane i przeniesionego do termitowego świata. Pewne zniekształcenia, deformacje ukazują niedorzeczność niektórych założeń, narażając je na złośliwy chichot. Ta mnogość poglądów bywa dość przytłaczająca, utrudniając odbiór dzieła, ale zabieg jest prawdopodobnie zamierzony, o czym zresztą w krótkiej przedmowie do Wykładu profesora Mmaa wspomina brytyjski filozof Bertrand Russel: „Książka parodiuje tak wiele różnych punktów widzenia, że czytelnik nie może się zorientować, który – jeśli w ogóle – cieszy się aprobatą autora. I może tak właśnie ma być. Na świecie jest bowiem zbyt wielu ludzi, wyznających zbyt wiele poglądów, a być może prawdziwa mądrość zawiera się w tym, że im mniej żarliwie w coś wierzymy, tym mniej krzywdy wyrządzamy innym.” [2] Spostrzeżenia Russela potwierdza zresztą uważna lektura dzieła. W szczerej rozmowie pomiędzy profesorem Mmaa oraz profesorem Krata-Durchfreuda, drugi z badaczy, ekspert od psychoanalizy i podświadomości, oświadcza, że „najmniej tracilibyśmy, a najwięcej zyskiwali, gdyby nas nie bito i gdybyśmy nie bili. Gdybyśmy po prostu mogli pracować, najzwyczajniej w świecie pracować tak, jak chcemy (…)” [3]. Wydaje się, że właśnie ta myśl, o niezależności, nie narzucaniu się, nie krępowaniu innych własnymi oczekiwaniami, jest myślą przewodnią, która przewija się przez powieść z największą regularnością i w pewnym sensie zlewa się ona z przekonaniami Jean-Jacquesa Rousseau. Na kartach powieści negowana jest choćby wiara w postęp (genewski twórca także odrzucał teorię postępu, wychodząc z założenia, że umysłowy rozwój człowieka tłumi jego naturalne instynkty, czego pokłosiem jest moralna degeneracja), a przekonanie o szerokiej autonomii należnej każdej jednostce przypomina ideę rousseau’owskiego dobrego dzikusa. Ów osobnik, niewykształcony, bez dostępu do kultury, nie znający żadnych filozoficznych doktryn czy religijnych dogmatów, miałby być pozbawiony wyrachowania, chytrości czy podstępu. Pragnący zaspokoić jedynie swoje podstawowe potrzeby, bez oglądania się na cudzą własność, cechowałby się otwartością na innych, tolerancją oraz szczerością. Wydaje się, że utwór rozpatrywany w tym kontekście można traktować szyderczy manifest, bezlitośnie krytykujący i negujące wszelkie skrajne ideologie, jakie zdołał spłodzić ludzki rodzaj – warto przy tym zauważyć, że Theremson pisał swoje dzieło w trakcie II wojny światowej, która okazała się dotkliwą klęską humanizmu i to niemal na wszystkich płaszczyznach.

Na osobną uwagę zasługują z pewnością styl, w jakim utrzymana jest powieść. Autor z ogromną pieczołowitością zadbał o sposób wysławiania się termitów – dla swoich owadzich bohaterów zapożyczył język ludzki, ale skroił go, przyciął, zmodyfikował i wzbogacił na potrzeby opisywanego gatunku. Dzięki temu zabiegowi czytelnik ma okazję przekonać się jak wiele lingwistyczna materia zawdzięcza anatomii, jak ściśle poszczególne zwroty i frazy są powiązane z budową organizmu. Dla przykładu termity cechują się bardzo słabym wzrokiem, który kompensowany jest przez dobre wyczuwanie i rozróżnianie zapachów – receptory węchowe służą do patrzenia jak również komunikacji z innymi osobnikami. Uwzględniając te własności, Theremson pisze o substancji skojarzeniowej (mózgu), anosmiii (głuchej ciszy), przewąchiwaniach (przewidywaniach), przewąchnięciach (spostrzeżeniach) czy wywąchiwaniu (wypatrywaniu). W miejsce rąk pojawiają się antenki, a zamiast brzuchów występują abdomeny, czynność znana jako jedzenie zastąpiona jest ssaniem, itd. Wrażenie robi przede wszystkim żelazna konsekwencja w stosowaniu termitowego narzecza oraz językowe perełki, do których z pewnością zalicza się metoda horyzontalnego pożerania napotkanych arkuszy celulozy przy równoczesnym notowaniu w substancji skojarzeniowej przeszkód smakowych, znajdujących się na powierzchni danej kartki, będąca sposobem odczytywania ludzkich zapisków.

Uwzględniając te wszystkie aspekty, tj. interesujące nawiązania do świata nauki, do filozofii, do człowieczej natury, połączone z oryginalnym stylem, który wyróżnia się dbałością o szczegóły, stwierdzić należy, że Wykład profesora Mmaa to dzieło, wobec którego trudno przejść obojętnie. Powieść zmusza czytelnika do wzmożonego wysiłku intelektualnego, ale w zamian oferuje cały ogrom ciekawych spostrzeżeń i refleksji oraz zarodków idei. Książka nie jest z pewnością pochwalnym peanem wobec wielkości homo, ba, z utworu wyłania się wręcz obraz człowieka jako istoty tępej, brutalnej, o naturze pełnej sprzeczności i dwoistości, która lubuje się w niejednoznaczności i względności. Ale czy takie mocno krytyczne spojrzenie na ludzki rodzaj nie jest uzasadnione? Czy sami nie dostarczamy artystom pretekstów, by Ci odmalowywali nasz obraz w sposób pełen drwiny i ironii? Wszystkim, którzy nie boją się wyśmiewania z własnych przywar i absurdów, serdecznie polecam lekturę Wykładu profesora Mmaa.

---

[1] S. Thermerson: Wykład profesora Mmaa, Wydawnictwo W.A.B., Warszawa 2013, s. 114

[2] Tamże, s. 12

[3] Tamże, s. 144

Wasz Ambrose