Per Petterson "Przeklinam rzekę czasu" - Panta rhei

Przeklinam rzekę czasu

Per Petterson

Tytuł oryginału: Jeg forbanner tidens elv

Tłumaczenie: Iwona Zimnicka

Wydawnictwo: W.A.B.

Seria: Don Kichot i Sancho Pansa

Liczba stron: 272

Jak słusznie zauważono wiele wieków temu – wszystko płynie – czas biegnie nieubłaganie, w związku z czym nie da się wejść dwa raz do tej samej rzeki, bo już napłynęły do niej inne wody. Świat, który zapamiętaliśmy pognał naprzód, podobnie zresztą jak i my. Ząb czasu odcisnął na wszystkim swoje niezatarte piętno i tylko we wspomnieniach możemy odszukać stałą i niezmienną rzeczywistość, w której chcielibyśmy się znaleźć i za którą tak mocno tęsknimy. Nie potrafiąc odnaleźć się w aktualnej sytuacji życiowej, odczuwając bezustanną wrogość otoczenia, egzystując w poczuciu niespełnienia i bycia oszukanym przez świat, który pognał innymi torami niż to sobie wyobrażaliśmy, decydujemy się na jedną z niewielu rzeczy, która pozostała w kurczącym się wachlarzu możliwości – z wiekowej szopy wyciągamy równie sędziwą łódkę i powoli spuszczając ją do wody, wyruszamy w podróż po rzece wspomnień, tak jak uczynił to Avrid, bohater książki Przeklinam rzekę czasu, autorstwa Pera Pettersona.

Per Petterson to urodzony w 1952 roku norweski pisarz, który na czytelniczym rynku zaistniał w 1987 roku za sprawą zbioru opowiadań, zatytułowanego Aske i munnen, sand i skoa. Autor, zanim doczekał się zaszczytnego miana literata, w bardzo różnorodny sposób zarabiał na swoje utrzymanie – parał się pracą fizyczną, był księgarzem oraz tłumaczem. Na szerokie literackie wody pozwoliła wypłynąć Pettersonowi powieść Kradnąc konie, wydana w 2003 roku. Dzięki ogromnej popularności utworu, o sile którego świadczą liczne nagrody oraz fakt, że prawa do jego tłumaczenia sprzedano do ponad dwudziestu krajów, kolejne dzieła Pettersona są wręcz wyczekiwane przez krytykę oraz czytelników, mogąc z góry spodziewać się zainteresowania, o co w czytelniczym świecie, pośród morza zalewających nas tytułów, wcale nie jest łatwo. Na spienionej fali sukcesu pojawiły się następne płody autora, a wśród nich powieść Przeklinam rzekę czasu, z którą miałem przyjemność ostatnio obcować.

Bohaterem książki jest Arvid, znużony życiem mężczyzna, mieszkający w mroźnej Norwegii, którego mały, prywatny okręt utknął na egzystencjalnej mieliźnie. Razem z protagonistą odbywamy podróż, bardziej smutną i gorzką niż sentymentalną, w przeszłość, do kilku dni, w ciągu których rozsypał się cały świat Arvida. Matka bohatera dowiaduje się, że mimo życia upływającego w rytmie regularnie odpalanych papierosów, cierpi na raka żołądka (a nie wyczekiwanego raka płuc). Pod wpływem impulsu pakuje podręczny bagaż i po kilku zdawkowych słowach pożegnania z mężem, wsiada na prom i odpływa do domku letniskowego, położonego w rodzinnym miasteczku w Danii. Miejsce, w którym przyszła na świat okazuje się samotnią, idealnie przygotowaną do długich i bolesnych rozmyślań, które są naturalnym odruchem w obliczu śmierci, nabierającej coraz realniejszej postaci. W tym samym czasie Arvid uświadamia sobie, że jego małżeństwo to fikcja, która nie ma już racji bytu, której nie sposób przedłużać. Przy domowym ognisku trzymają go wyłącznie dwie córeczki, które darzy szczerym uczuciem. Codzienność jest coraz trudniejsza do zniesienia – ruchy są ociężałe, w głowie dudni pustka, która uniemożliwia zebranie myśli, a marazm zdaje się oklejać całe ciało niczym lepka pajęczyna. Dopiero wiadomość o stanie matki wyrywa Arvida z letargu – zbiera się on w sobie i wyrusza śladem swojej rodzicielki do nadmorskiego miasteczka, w którym dane mu było dorastać. Zagubiony i samotny pragnie wsparcia i pocieszenia, ale trudno oczekiwać go od kogoś, kto ma na głowie znacznie większe problemy.

Arvid odbywa wędrówkę do miejsca, w którym ukształtował się jego charakter, wyklarowała się jego osobowość i siłą rzeczy wspomina o wydarzeniach, osobach oraz miejscach, które spowodowały, że znajduje się akurat w tym miejscu czasoprzestrzeni, tj. na życiowym rozdrożu, w momencie, gdy wszystkie drogi zdają się prowadzić w miejsca jakże odległe od celu, który wytyczony został na początku wyprawy. W rezultacie Przeklinam rzekę czasu nie jest wyłącznie opowieścią o ostatnich dniach z życia matki protoplasty – na historię snutą przez Arvida, bowiem to właśnie on jest pierwszoosobowym narratorem, składają się krótkotrwałe migawki z dzieciństwa, retrospekcje sięgające okresu dojrzewania oraz krótkie epizody z całkiem bliskiej bohaterowi przeszłości. Całość przypomina ogromną budowlę, na którą składają się chaotycznie rozsypane elementy wzajemnie się zazębiające, z wolna układające się w jeden, ale nie chronologiczny ciąg. Ale właśnie ta wybiórczość faktów, które są w dodatku prezentowane w przypadkowej, przynajmniej na pierwszy rzut oka, kolejności, znakomicie uświadamiają jak skomplikowaną istotą jest człowiek i jak wiele czynników oddziałuje na jego umysł. Płynące z otoczenia bodźce są przetwarzane w indywidualny sposób, w efekcie, czego zapis formowania się osobowości danego osobnika jest niepowtarzalny i niepodrabialny. Autor w wybornym stylu przedstawia jak wydarzenia na pozór mało istotne i błahe, okazują się kamieniami milowymi w życiu danego człowieka.

W intrygującym stylu ukazana została także relacja łącząca matkę z synem. Nie jest to więź, którą można nazwać bezinteresowną miłością. Nie brakuje tarć, zgrzytów, niedopowiedzeń, żalu, złości oraz wyrzutów. Uczucia są skomplikowane, niełatwe, a ich charakter podlega fluktuacjom wraz z postępującym czasem. Dwie, ciągle bliskie sobie osoby, cały czas poznają się na nowo, chociaż nigdy nie uda im się w pełni porozumieć. Petterson świetnie uzmysławia nam, że pierwiastek obcości tkwi w każdym z nas. W konsekwencji nawet najdrożsi zawsze będą stanowić pewnego rodzaju zagadkę, kierującym nimi motywom towarzyszyć będzie aura tajemnicy, a podjęte decyzje i wybory nigdy nie będą w pełni wytłumaczalne. Jednocześnie norweski literat udowadnia jak trudno jest zaakceptować tę odmienność innych, jak niechętnie dążymy do porozumienia z bliźnimi. Te pozorne kontakty, jakie utrzymujemy bardzo często są jedynie maską, za którą skrywamy ogromne pokłady egoizmu. W konsumpcyjnym społeczeństwie, w którym godziwy byt materialny oraz wysoki standard życia mają zapewnione nawet te biedniejsze jednostki, coraz trudniej o prawdziwe, ludzkie uczucia. Ustępują one miejsca koncentrowaniu się wyłącznie na własnym życiu, skupianiu się na rozwijaniu swojej osobowości, robieniu kariery, itd. Summa summarum prowadzona egzystencja okazuje się tak zajmująca, prywatne sprawy tak zawzięcie i łapczywie pochłaniają swoimi miękkimi i wrażliwym tkankami, że nierzadko zdarza się przeoczyć moment, w którym ktoś z bliskich rozpoczyna rozrachunek ze swoich żywotem, powoli się z nim żegnając. Wydaje się, że Arvid przekonuje się, że zarówno on, jak i żona, matka, bracia, ojciec i wszyscy inni są właśnie takimi samotnymi wyspami, dla których egzystencja innych jest interesująca dopóty, dopóki wywiera ona znaczący wpływ na ich własne życie. Kontestacja takiego stanu rzeczy objawia się dziecięcym wręcz szlochem, sygnalizującym początek buntu, niezgody, ale czy nie jest już za późno? Czy można coś jeszcze uratować?

Interesująca jest sylwetka Arvida, w którego biografii można doszukać się kilku punktów wspólnych z żywotem Pera Pettersona. Oboje parali się ciężką robotą fizyczną, pracowali w księgarni. Ponadto, jak możemy wyczytać na łamach serwisu www.npr.org życiorys matki Arvida w pewnej mierze został oparty na życiu matki autora. Ciekawy jest także okres, w jakim rozgrywają się wydarzenia – jest rok 1989, Arvid wyrusza w szaleńczą wyprawę śladami matki, pragnąc się z nią pojednać, a tymczasem w Europie upada berliński mur. Jest to o tyle znaczące, wręcz symboliczne wydarzenie, że Arvid za młodu był zagorzałym komunistą, wyznawcą Mao Zedonga. To właśnie dla sprawy, bohater zdecydował się rzucić studia i rozpocząć egzystencję zwykłego robotnika, pragnąc być jeszcze bliżej czwartego stanu, tj. ludzi pracy. Podjęty wybór odgrywa ogromną rolę w życiu Arvida – nie potrafi zaakceptować go matka, która w zdobytym wykształceniu widziała dla swojego syna szansę na osiągnięcie sukcesu, szansę, jakiej sama nigdy nie otrzymała. Od tej chwili pogłębia się rozdźwięk pomiędzy matką i synem, rośnie przepaść, którą po ponad 10 latach Arvid tak raptownie pragnie zasypać.

Przeklinam rzekę czasu, jak na skandynawskiego autora przystało, napisana została chłodnym, wręcz beznamiętnym stylem, który z pewnością zasługuje na uwagę. Rzeczowy, a przy diabelnie suchy ton, z jakim zwraca się do nas narrator przyprawia o gęsią skórkę i od razu przywodzi na myśl samotne i niedostępne, nagie i zimne fiordy, którym upstrzone jest wybrzeże Norwegii. Mroczną atmosferę powieści wzmacnia drobiazgowy, graniczący wręcz z pedanterią opis, który każe rozwodzić się nad najmniejszymi szczegółami. Każda czynność, ruch, wrażenie, budynek, relacja zostały pieczołowicie scharakteryzowane, tak jakby pominięcie nawet niewielkiego detalu mogło okazać się zgubne dla konstruowanej historii. Zastosowany zabieg sprawia, że snuta opowieść ciągnie się dość powoli i monotonnie, ale ma to swój urok – ten rytm, powtarzalność wciągają, tak, że czas zdaje się biec obok nas, podczas gdy my coraz głębiej zatapiamy się w świat Arvida.

W trakcie lektury warto także zwrócić uwagę na warunki, w jakich egzystuje główny bohater oraz postacie drugoplanowe. Już na początku przykuwa opis mieszkania rodziców Arvida – maleńkiego szeregowca, z kuchnią i salonem na parterze, trzema sypialenkami i łazienką na piętrze. Należy zaznaczyć, że właściciele nie są osobami zamożnymi – matka Arvida była zatrudniona jak pracownica fizyczna w fabryce czekolady oraz pokojówka, natomiast ojciec pracował na kolei. Idąc dalej przekonamy się, że pochodzący z takiej rodziny student może pozwolić sobie na wzięcie kredytu studenckiego, który jest wystarczający na opłacenie samodzielnego lokum, bez żadnych współlokatorów oraz prowadzenie egzystencji praktycznie bez żadnego finansowego wsparcia ze strony rodziców (matka tylko sporadycznie podreperowuje budżet Arvida znając jego luźne przywiązanie do pieniędzy). O tym, że emerytów stać na podróżowanie taksówkami nie warto już chyba nawet wspominać. Jak widać, emigrację zarobkową, która w naszym kraju cieszy się niesłabnącą popularnością już od bardzo długiego czasu, można bardzo prosto wyjaśnić, nie odwołując się nawet do żadnych liczb, statystyk czy badań socjologów. 

Reasumując krótko, Przeklinam rzekę czasu, to całkiem zajmujący utwór, który skłania do refleksji na temat przemijania, odchodzenia. Bohater snuje bardzo ciekawe rozmyślania o czasie, brutalnie poczynającym sobie z ludzkimi ciałami, niespiesznie wyprzedzającym każdego człowieka, by nagle i niespodziewanie obsypać go szczodrze atrybutami starości, której tak wielu próbuje uniknąć, albo chociaż opóźnić jej nadejście. Wspomnienie kilku deszczowych, pochmurnych listopadowych dni spędzonych z umierającą matką w oryginalny sposób rozrasta się do rozrachunku, jaki Arvid przeprowadza z własnym życiem, zestawiając poniesione klęski oraz porażki ze skromnym pasmem sukcesów – pisarzowi udało stworzyć się bardzo przekonujący oraz przejmujący rys psychologiczny dojrzałego mężczyzny, który zbliża się do wieku średniego, uświadamiając sobie przy tym w jak niewielkim stopniu udało mu się zrealizować ideały z okresu młodości. Bilans smutny, ale jakże trudny do uniknięcia.

Wasz Ambrose