Vigdis Hjorth "Spadek" - Prawo do uznania krzywd

Spadek

Vigdis Hjorth

Tytuł oryginału: Arv og miljo

Tłumaczenie: Elżbieta Ptaszyńska-Sadowska

Wydawnictwo: Literackie

Liczba stron: 368

 

 

 

 

 

Rzeczywistość to wielobarwna mozaika, w której kolorami dominującymi bardzo rzadko są czerń i biel. Zdecydowanie łatwiej o szarość, wyblakłość czy też kolory, które przechodzą w poszczególne tonacje w sposób trudny do rozróżnienia na pierwszy rzut oka. Sprawy lubią się gmatwać i komplikować, stąd też może wydawać się, że nic nie jest ostateczne i raz na zawsze ustalone. Ale czy aby na pewno? Dla przykładu, czy są granice nieprzekraczalne? Błędy niemożliwe do naprawienia? Czyny, po których nie ma już miejsca dla żadnych słów usprawiedliwienia? Kiedy na scenę wkraczają pytania tego kalibru, wiadomym jest, że tematyka, o której będzie mowa jest równie poważna, wręcz ciężka. Nic zatem dziwnego, że powieść Spadek, autorstwa norweskiej pisarki Vigdis Hjorth (ur. 1959), w której poruszone zostają wspomniane kwestie należy do lektur wyrzucających czytelnika z ram komfortu, brutalnie uzmysławiających do jakich okrucieństw potrafi posunąć się ludzka istota.

 

Utrzymana w formie pierwszoosobowej narracji historia, jaką proponuje nam Vigdis Hjorth zostaje opowiedziana przez Bergljot. To kobieta po pięćdziesiątce, która spełniona może czuć się tylko na polu zawodowym. Fakt bycia uznaną krytyczką literacką, redaktorką czasopisma oraz pisarką mógłby być powodem do satysfakcji, gdyby nie przeszłość, która głębokim cieniem kładzie się na obecną egzystencję. Obrazy z dzieciństwa naznaczonego traumą odmalowywane są już od pierwszych stron, tyle, że Bergljot czyni to chaotycznie i szczątkowo. Początkowo można wręcz odnieść wrażenie, że zostajemy wrzuceni w bagienko głębokich, ale wzajemnych urazów, nieporozumień i pretensji, których źródłem pozostaje postępujące niezrozumienie i wynikające stąd zmęczenie sobą. Rodzice i niestabilna emocjonalnie córka, nieczuła, egoistyczna i destrukcyjna, jakże odmienna na tle rodzeństwa – dwóch sióstr i brata. Jeśli jednak zdecydujemy się wysłuchać relacji Bergljot, zrozumiała stanie się dla nas decyzja sprzed lat, by zerwać kontakty z matką i ojcem. Pozostanie na uboczu, nie uczestniczenie w życiu rodziny i utrzymywanie z nią szczątkowego kontaktu za sprawą jednej z sióstr zdaje się być słusznym, chociaż niełatwym wyborem.

 

Utwór Vigdis Hjorth to z jednej strony portret spustoszeń i zniszczeń, do jakich dochodzi w psychice skrzywdzonego człowieka. Norweżka uświadamia nam, że okaleczenia mentalne pozostawiają po sobie znacznie paskudniejsze blizny niż rany fizyczne, a proces ich gojenia jest żmudny i bolesny. Jednocześnie zasygnalizowana zostaje bardzo ważna rzecz, która jest warunkiem koniecznym udanej terapii, tzn., że aby ofiara mogła zmierzyć się z trapiącymi ją demonami, musi zostać uznany jej status osoby pokrzywdzonej, bowiem: Nie można wybaczyć tego, co nie zostało przyznane! [1]. Zmaganie się z tym, co dla najbliższych (będących milczącymi świadkami dramatu) uchodzi za urojenia, wymysły i fantazje przypomina donkichotowskie starcia z wiatrakami. Wyparcie, zepchnięcie poza margines świadomości, przemilczenie – nic nie może być skuteczne, bowiem (…) są kontrowersje, których nie da się usunąć, których nie da się zbyć gadaniem, których nie da się uniknąć, w których wypadku trzeba się jednoznacznie opowiedzieć [2].

 

Należy podkreślić, że właśnie wątek braku wiary ze strony najbliższych w wyznanie poczynione przez Bergljot jest najbardziej przejmującym elementem dzieła. Z racji faktu, że to, co ma do powiedzenia kobieta burzy spokój i wprowadza chaos, jej słowa zostają bezwzględnie stłamszone i zagłuszone. Uznanie w oczach innych, sprawianie dobrego wrażenia, zachowywanie pozorów, bycie postrzeganym jako normalna rodzina – oto, co najbardziej liczy się dla matki i sióstr Bergljot. W imię tych wartości niewygodna jednostka zostaje wyizolowana i poddana ostracyzmowi. Tym samym Bergljot zyskuje łatkę histeryczki, która maniakalnie usiłuje zdobyć atencję otoczenia.

 

Emocjonalny ciężar, jaki w trakcie lektury zostaje nałożony na czytelnika wynika z faktu, że autorka z naturalistycznym wręcz uporem i determinacją ukazuje panoramę zrujnowanej psychiki dorosłego człowieka po katastrofie z lat dziecięcych, snując przy tym niezwykle celne, chociaż bolesne refleksje. Vigdis Hjorth zaznacza m.in., że  przemoc to w zasadzie zamknięty krąg, w który schwytana zostaje ofiara, rozprawiając się przy tym z mitem, że cierpienie może uszlachetniać (Najczęściej dzieje się tak, że uciskani zostają okaleczeni i degenerują się emocjonalnie, najczęściej dzieje się tak, że przejmują sposób myślenia i metody uciskającego, i to jest najbardziej haniebna konsekwencja przemocy: że niszczy uciskanych i czyni ich bardziej niezdolnymi do wyzwolenia się. Trzeba ciężkiej pracy, aby zamienić cierpienie w coś korzystnego dla kogokolwiek, a zwłaszcza dla samego cierpiącego [3]); zaś człowiek to zagadkowa istota, która jest w stanie znieść i przetrwać nieprawdopodobnie wiele ((…) człowiek jest tak mądrze skonstruowany, że to, co wyparte, przerażające, nieznośne, wyłania się w chwili, kiedy jesteś w stanie sprostać takiej konfrontacji [4]).

 

Efektem końcowym jest książka przytłaczająca i wzbudzająca dyskomfort, bowiem każe ona pochylić się nad zagadnieniami, które wygodniej jest przemilczeć, pominąć. Lektura jest tym bardziej wstrząsająca, że Vigdis Hjorth z ogromnym wyczuciem operuje słowem, idealnie oddając wahania nastroju głównej bohaterki, akcentując tym samym niepokój, lęk, obawę, emocjonalną niestabilność czy nieufność. W konsekwencji to bardzo mocna opowieść o klęsce konformizmu, o ofierze próbującej zrozumieć swojego oprawcę i mu wybaczyć oraz o pokrzywdzonej zupełnie pozbawionej wsparcia ze strony tych, od których tego wsparcia należałoby oczekiwać.

---

[1] Vigdis Hjorth, Spadek, przeł. Elżbieta Ptaszyńska-Sadowska, Wydawnictwo Literackie, Kraków, 2018, s. 54

[2] Tamże, s. 100

[3] Tamże, s. 260

[4] Tamże, s. 253