Szymon Teżewski "Eteromanka" - W oparach niejasności

Eteromanka

Szymon Teżewski

Wydawnictwo: WOAK Białystok

Liczba stron: 176

 

 

 

 

 

 

Judaizm to religia, której ważnym elementem jest mistycyzm, zajmujący się sferą pozazmysłową, transcendentalną. Żydowski folklor oraz wierzenia uczą m.in., że dusza człowieka, który za życia splamił się licznymi grzechami nie może zaznać spokoju. Taka właśnie dusza określana jest mianem dybuka, pod którym to wyrażeniem rozumie się również nawiedzenie przez niespokojną duszę osoby żyjącej. Ofiarami dybuka padają z reguły ludzie słabi, z tendencjami do popełniania nieprawości i wykroczeń. Nie stosowanie się do zasad wiary, życie niezgodne z przyjętą moralnością ułatwiają dybukom wtargnięcie do ciała grzesznych osobników. Ale siedliskiem dybuka mogą być też przedmioty, o czym przekonuje się protagonista Eteromanki, debiutanckiej powieści Szymona Teżewskiego.

Główny bohater, Marek Lipiński, to nie taki już piękny i niemłody, bo trzydziestoletni mężczyzna, mieszkaniec Augustowa, który po latach życia w Wilnie powraca do rodzimego miasta. Niespełniony jako poeta o oczach, w których znaleźć można przygaszoną ciekawość, zmęczenie i pijacki entuzjazm w jednym [1], osiada na Podlasiu, by prowadzić powtarzalną i monotonną egzystencję. Wynajem pokoju za pół darmo u miłych gospodarzy traktujących protagonistę z niemal rodzicielską sympatią, korepetycje udzielane lokalnym uczniom, wojaże i wyprawy do okolicznych barów składają się na pejzaż codzienności Lipińskiego. Spokojna wegetacja zostaje zakłócona, kiedy do domu właścicieli przyjeżdża młoda krewna – panna Małgorzata Weiss, kobieta zagadkowa i o specyficznej urodzie, okazuje się źródłem wielu tajemnic. Wraz z jej przybyciem sytuacja Marka Lipińskiego ulega gwałtownej przemianie, życie nabiera rozpędu, a wokół zaczynają rozgrywać się wydarzenia, które wymykają się ludzkiemu pojmowaniu i zdroworozsądkowemu myśleniu.

Eteromanka to utwór stosunkowo krótki, który jednak podbija serce czytelnika na wiele sposobów. Akcja dzieła osadzona jest w Augustowie w okresie międzywojennego dwudziestolecia. Są to czasy burzliwe i niespokojne, a echa tych napięć znakomicie udało się odwzorować Teżewskiemu, i to nawet zważywszy na fakt, że składowe te (ruchy socjalistyczne, rasowe napięcia, widmo kolejnej wielkiej wojny, itd.) stanowią wyłącznie tło książki. Eteromanka to także pozycja łącząca w sobie kilka gatunków.  Można rozpatrywać ją w kategoriach powieści w dreszczykiem, bowiem nie brakuje w niej wątków nadprzyrodzonych, ba, spirytyzm to jeden z głównych motywów, wokół którego osnuto fabułę. Z kart dzieła dyskretnie i subtelnie, niczym pary płynnego eteru, sączy się również erotyzm, który mocno oplata nie tylko bohatera, ale i zahipnotyzowanego czytelnika. Siła pióra Teżewskiego nie wyraża się jednak w wulgarnych czy wyuzdanych scenach, a raczej w wyrafinowanej aluzji, niedopowiedzeniu, sygnalizowaniu pewnych wydarzeń, których kontynuację wyobraża sobie sam odbiorca powieści. Ogromnym atutem Eteromanki jest z pewnością klimat Augustowa lat 30-tych XX wieku, który wykreowano z ogromną dozą realizmu – opisy żydowskich dzielnic, urokliwych zakątków oraz ciemnych zaułków, w których pija się najróżniejsze specyfiki zachęcają, by odwiedzić to położone pośród jezior miasto i z książką Teżewskiego w ręku eksplorować jego uliczki.

Eteromanka wyróżnia się z uwagi na zastosowaną kompozycję, która przyjemnie zaskakuje. W utworze płyną dwa strumienie czasu – akcja właściwa ma miejsce w międzywojennym Augustowie i koncentruje się wokół perypetii Marka oraz panny Małgorzaty. Rozdziały opowiadające o losach tej dwójki poprzecinane są rezultatami śledztwa dotyczącego osoby Lipińskiego, które już w czasach PRL-u prowadzi bezimienny mężczyzna. Nie jest on skłonny do rozmów (w całym utworze pojawia się jedno wypowiedziane przez niego zdanie), posiada za to dar słuchania oraz skłaniania innych do zwierzeń – swoje umiejętności skrzętnie wykorzystuje do zbierania wszelkich informacji na temat Marka. Dzięki temu zabiegowi czytelnik poznaje Lipińskiego z dwóch różnych perspektyw – jesteśmy świadkami zarówno bezpośrednich działań Marka, ponadto widzimy jak jego byt postrzegany był przez osoby postronne. W rezultacie otrzymujemy złożony i skomplikowany portret, który doskonale unaocznia prosty fakt, że ludzka istota pełna jest mroków i niejednoznaczności.

Dowodem zawiłości człowieczej natury jest również kreacja rysu charakterologicznego Małgorzaty Weiss, która na pierwszy rzut oka jawi się jako typowa demoniczna kobieta. I chociaż tkwi w niej pewna nuta niewinności i naiwności, to jednak łatwość z jaką oplata wokół swojego palca swoją męską ofiarę, skłania czytelnika, by traktować ją jako sukkuba – bohaterka nie posiada jeszcze odpowiedniego doświadczenia, którym może pochwalić się choćby Akne Montecalfi, postać z kart dzieła Witkacego zatytułowanego 622 upadki Bunga, ale panna Weiss z pewnością ma opanowane podstawowe zasady uwodzenia. W tym kontekście kusicielka Lipińskiego kojarzy się także z przedstawicielkami płci pięknej, które na łamach swych utworów odmalowywał japoński mistrz pióra, Jun'ichirō Tanizaki. Protagonistki Tajemnej historii pana Musashiego oraz zbioru Dwie opowieści o miłości okrutnej, podobnie jak panna Weiss, pod skorupą fizycznego piękna skrywają w pokładach swojej duszy moralną brzydotę, przejawiającą się w egoizmie, próżności, nałogu czy zwierzęcej lubieżności. Warto zaznaczyć, że mglistość towarzysząca sylwetce panny Weiss klaruje się w pełni w miarę dalszej lektury – przed czytelnikiem postawiono niełatwe zadanie, by osądzić, czy młoda dziewczyna jest inicjatorką czy raczej biernym przekaźnikiem, drapieżcą czy ofiarą. To właśnie owa niemożność zdecydowanego osądu poszczególnych osób sprawia, że Eteromanka jawi się jako dzieło bardzo dojrzałe i wartościowe, bowiem udowadnia ono, że świat nie jest czarno-białym kadrem, a raczej paletą pełną odcieniów szarości.

Tę szarość o bardzo bogatej tonacji bardzo umiejętnie podkreślono stylem, w jakim utrzymana jest Eteromanka, stylem, który najłatwiej jest określić mianem halucynogennego. Dzięki eterowi, który przelewa się na kartach książki, całość przyjmuje formę uniemożliwiającą czytelnikowi jednoznaczne stwierdzenie, czy zdarzenia, o których mowa są zajściami autentycznymi czy też wyłącznie projekcjami umęczonej używką wyobraźni.

Reasumując, Eteromanka to bardzo udany debiut powieściowy Szymona Teżewskiego. Utwór odznacza się interesującą i oryginalną budową, która nie jest jednak na tyle awangardowa, by utrudniać czy zaciemniać odbiór książki. Młodemu autorowi z wprawą godną podziwu udało się skonstruować twór, który z jednej strony charakteryzuje się niedomówieniem, z drugiej zaś przez cały czas utrzymuje odpowiedni poziom napięcia, nie pozwalający czytelnikowi na szybkie oderwanie się od lektury. Pozycja godna polecenia.

P.S. Eteromanka dotarła do mnie w formie noworocznej przesyłki-niespodzianki, którą otrzymałem od przyjaciela autora, Matiego z bloga Rozkminki Pana Dziejaszka. Raz jeszcze serdeczne dzięki za ten piękny prezent!

P.S.2 Jedynym zgrzytem, który pojawia się w związku z dziełem Szymona Teżewskiego jest fakt, że Eteromanka doczekała się wersji książkowej dopiero w momencie, kiedy młody artysta zwyciężył w konkursie literackim Tutaj jestem organizowanym przez Wojewódzki Ośrodek Animacj Kultury w Białymstoku (WOAK Białystok). To właśnie nakładem WOAKu ukazała się powieść Teżewskiego, którą wcześniej nie zainteresował się żaden wielki wydawca.

---

[1] Szymon Teżewski, Eteromanka, Wojewódzki Ośrodek Animacji Kultury w Białymstoku, Białystok 2016, s. 12